Euskararen Gramatika

21.10.3.1. Kokapen izenak

21.10.3.1a Postposizio askeen artean multzo berezia osatzen dute kokapen erlatiboa adierazten duten izenek —albo, alde, atze, aurre, azpi, barne, barru, ertz, gain, inguru, ondo…—, leku/denborazko postposizio itsatsi konplexuak sortzen dituztenek: aldean, aurrean, barruan, atzera, gainera, ondora, ingurutik… Ugaria da hauen saila. Adibidez, Mahaian utzi zituen giltzak esaten dugun bezala, mahaiaren gainean ere esan dezakegu. Bai batean zein bestean, buru bera aurkitzen dugu funtsean, -n inesiboa. Esanahiaren aldetik ere, nolabait non? galderari erantzuten diotela onartzen ahal dugu: Non utzi zituen giltzak? Horrenbestez, denek ‘nontasuna’ adierazten dutenez, inesiboak dira, lokatiboak.

Azpi edo gain izentzat hartzeko arazorik ez dago, ezkerrean lagun duen genitiboak erakusten duenez. Inesiboaz gainerako beste elementu horiek ematen diote bakoitzari bere ñabardura edo zehaztasuna. Oinarrizko inesiboari leku/erlaziozko izen bat gehitu zaio: gainean, ondoan, artean, inguruan… Hauetan denetan, berez IS bat zena (mahaiaren {gain-a, ondo-a, inguru-a…}) berregituratu egin da: ISaren parte ziren osagai horiek -n inesiboak nolabait ‘xurgatu’ egin ditu, dena postposizio konplexu bihurtuz: gainean, ondoan, inguruan…; -gan-en osagai den -ga-ri ere beste horrenbeste gertatu bide zaio.

Inesiboaz gain, -ra adlatiboa edo -tik ablatiboa nahiz -ko ere har ditzakete kokapen izenak oinarri dituzten postposizio askeek: mahai gainera, mahai gainetik, mahai gaineko; kale ertzean, kale ertzetik, kale ertzeko; etxe ondoan, etxe ondora, etxe ondotik, etxe ondoko…

21.10.3.1b Izen hauetatik batzuek (aurre, hurbil, urrun…), bestalde, lekua nahiz denbora adieraz dezakete. Bi interpretazio izan daitezke: Handik aurrera ezin zara pasatu (lekua) / Handik aurrera ez ikusiarena egiten zuen (denbora).

21.10.3.1c Hortaz, bai -n, bai -gan, bai ondoan, bai inguruan edo artean, denak postposiziotzat har ditzakegu, batzuk soilagoak, besteak konplexuagoak, eta denek non? galderari erantzuten diote. Hots: inesiboak dira (hemen eta hor diren bezala, adibidez). Jakina, hemen egiten dugun analisia eztabaidagarria izan daiteke. Batek pentsa dezake Etxearen aurrean aurkitu dut diogunean eta Etxearen irudian jarri nituen begiak diogunean, bi sintagmak taxu berekoak direla. Hala ere, aurrean oso-osorik adberbiotzat hartzea bidezko dirudi, baina irudian, ez hainbeste. Jatorriz taxu bereko egiturak direla onartuta ere, bada aldea. Leku/denborazko erlazio bat adierazten duten izenak, denboraren poderioz gramatikalizatu egin direla esan ohi da, hemen (< hau-n) edo hara (< har-a) bezalako adberbioekin gertatu bide den bezala.

21.10.3.1d Zure baita-n, aitaren-ga-n, jende guztia-re-ki-n, jende zintzoa-ren alde, mendia-n behera, mendi-ra-ino, lanaren bitarte-z eta abar, denak modu bertsuan aztertzeko aukera ematen da horrela. Denak PS direla esaten dugu: buruak (-ra adlatiboak esaterako) osagarri bat hautatzen du (goi edo behe adibidez) eta PS bat eratzen: gora, behera… Hau, bere aldetik, sintagma buru bihurtzen da eta osagarritzat beste PS bat har dezake ([mendian] adibidez), beste PS konplexuago bat eratuz: [[mendian] GORA]. Baina gaurko euskaldunak ondoan, ondora, ondoraino… osagai bakartzat onartuko luke, -gan, -gana edo -ganaino bezalaxe. Hortaz, zenbait postposizio jatorrian izen baten gainean eratuak dira (ondo-an, albo-an, gain-ean; erru-z, bide-z, bitarte-z; arabera (< arau-(e)ra…). Deskripzioaren ikuspegitik eta etimologiari behar baino jaramon gehiagorik egin gabe, hautatu dugun bideak balio dezake euskaraz gauzak une honetan nola diren hobeto ulertzeko eta ikusteko. Adberbio edo postposizio sintagma hauek modu bertsuan lan egiten dute.