Euskararen Gramatika

21.3. Kausazkoa: [_PS … -(EN)-GATIK]

21.3.1. Morfologia

21.3.1a [_PS… -EN-GATIK] sintagma ere genitiboaren gainean eraikia da: [… -(E)N-gatik]. Seinale, -gatik-ek ere izena duela barnean: -ga(i) -tik edo. Ohart gaitezen, hala ere, zenbaitetan -en-gatik-en ordez, -gatik soila izaten dugula, -en genitiboaren markarik gabe. Hori sintagma mugatu singularra denean gertatzen da batez ere. Orduan, gizonarengatik-en ondoan gizonagatik bezalako bat izango dugu.

21.3.1b Izen propioekin ere, sintagma bokalez amaitzen delarik, genitiboaren marka agertzea hautazkoa da: Alemania(ren)gatik, Bilbo(ren)gatik, baina Urkabustaitzengatik (?Urkabustaizgatik), Mirene(n)gatik (?Mirengatik). Honen azalpena nahi izanez gero, pentsa liteke egitura konplexua soiltze aldera, genitiboa desagertu egin dela eta -gatik postposizioa gainerako postposizio soilen pareko gisa lan egiten hasi dela. Gramatikalizazioaren aurrean gaude, nolabait. Mirenegatik, adibidez, ez da soilik genitiboaren marka ‘galdu’ izanaren ondorioa. Zerbait gehiago da: -gatik postposizioa beregain bihurtu da eta zuzen-zuzenean itsasten zaio osagarriari, genitiboaren premiarik gabe: Miren-e-gatik. Osagarria kontsonantez amaitzen bada, postposizioaren eta ezkerreko osagarriaren artean -e- epentetiko bat tartekatzen da. Baina kontsonantez ez, bokalez amaitzen bada, orduan ez dago epentesirik: Patxi-gatik vs Miren-e-gatik, eta Alemania-gatik vs Iran-e-gatik. Jakina, genitiboaren markari eustea ere zilegi da: Patxirengatik, Mirenengatik, Alemaniarengatik edo Iranengatik.

21.3.1c Mugatzailea erakuslea denean ere, genitiboaren marka ezkuta daiteke eta arestian aipatu dugun morfema soiltze hori hemen ere gertatzen bide da: … honengatik > … honegatik; … horrengatik > … horregatik; … harengatik > … haregatik > … hargatik; {honexen/horrexen/harexen} -gatik > honexegatik/ horrexegatik/harexegatik. Pluralean ere gauza bera: liburu hauek+-en-gatik > liburu haue(n)gatik; arrazoi horiexek+-en-gatik > arrazoi horiexe(n)gatik.

21.3.1d Kausazko postposizio sintagma: [_PS [_DS …] -GATIK]

21.3.2. Funtzio sintaktikoa

21.3.2a Ez dago kausa hautatzen duen predikaturik. Horrenbestez, [_PS … -(EN)GATIK] tankerako sintagma adjuntua izan ohi da: Kutsaduragatik, errekak egoera negargarrian daude (cf. Errekak egoera negargarrian daude).

21.3.2b Mendebaldeko euskalkietan batik bat, eta hizkera arruntean, instrumentalaren ordez ere erabiltzen da kausazkoa. Horrela, galdetu edo (egundokoak) esan, (gaizki esaka) jardun bezalako predikatuekin maiz erabiltzen da, instrumentalaren ordez: Ez al du inork gu(re)gatik galdetu? (cf. Ez al du inork gutaz galdetu?); Gu(re)gatik nahi dutena esan dezatela. Kasu honetan, osagarria izango litzateke, aditzak hautatua den heinean. Baina ez da egiazki kausazkoa. Guregatik, nahi duena esan dezake badiogu, [_PS … -GATIK] sintagmak adiera kontzesiboa ere izan dezake (‘gu gorabehera, nahi duena esan dezake’) eta, jakina, kasu honetan ez gaude osagarri baten aurrean.

21.3.3. Adiera

21.3.3a ‘Kausa’, ‘motiboa’, ‘arrazoia’… adierazten du oro har [_PS … -ENGATIK] sintagmak. Hots: zergatik? / norengatik? galderari erantzuten dio. Kausazko mendeko perpaus jokatugabeek ere postposizio honetara jotzen dute (§ 25.3.3h, § 38.4): Eskerrik asko hain bizkor erantzuteagatik. Hemen eskerrak ematearen arrazoia (kausa) zein den adierazten da: hain bizkor erantzutea.

21.3.3b Ohar bat, hala ere: balizko gaztelaniazko itzulpena gorabehera, -gatik sekula ez da izango -k ergatiboaren ordezko. Honako bi perpaus hauek, adibidez, erabat desberdinak dira esanahiaren eta formaren aldetik: Etxe hau zuregatik eraikia izan zen perpausean kausa adierazten dugu egiazki (cf. Etxe hau zuregatik eraiki zuten). Baina Nire lagunak ertzainek atxilotuak izan ziren edo Nire lagunak ertzainek atxilotu zituzten esan nahi bada, *Nire lagunak ertzainengatik atxilotuak izan ziren esatea ez da bidezko. Honen antzekoak, zuzenak izatekotan, zergatia adierazi behar dute: Nire lagunak ertzainengatik (= ertzainen erruz) izan ziren atxilotuak. Ertzainen erruz PSa eta ertzainek sintagma ergatiboa ez dira gauza bera. Bilera hau zuregatik atzeratu da eta Bilera hau zuk atzeratu duzu ere ez dira gauza bera.

21.3.3c ‘Helburua’ ere adieraz dezake PS honek, mendeko perpaus jokatugabeetan bereziki (§ 38.4): Guri adarra jotzeagatik ari da (cf. Guri adarra jotzearren); Gehienetan, beti ez esateagatik, arrazoi izan ohi dut (cf. beti ez esatearren). Azken batean, helburu bat zerbaiten arrazoi ere izan daiteke. Hori gertatzen da hemen ere. Izan ere, bi adiera horiek, helburua eta arrazoia, ez dira elkarren kontrakoak.

Prezio baten arrazoia adieraz dezake: Erreka garbiak izateagatik ez dugu asko ordaintzen; Zer esan ortodoxia hausteagatik deabruaren kobazuloan ordaintzen duten bide-sariaz? (Lertxundi). ‘Zerbaiten truke’ edo esan nahi da holakoetan: erreka garbiak izatea ordaindu egin behar da; ortodoxia hausteak bere prezioa du.

21.3.3d ‘Kontzesio’ balioa ere izan ohi du maiz [_PS … -GATIK] sintagmak, kausa eta kontzesioa elkarrekin erlazionatuak baitaude. Horrela, ez da harritzekoa ‘X gorabehera’ esanahiarekin edo, [… -GATIK] erabiltzea: Basta ederragatik, astoa duk asto (cf. Basta ederra izanagatik / Basta ederra izanda ere, astoa beti asto); Horregatik, ez naiz kikilduko. Horratik (< horregatik), haatik (< ha(r)gatik)… bezalako adberbioak ere, funtsean, horixe dira, kontzesiboak: Ondarrak azaldu dituenak aski dira, haatik, ahaztuxe geneuzkan zenbait oroitzeko (Mitxelena). Hauek aurkaritza juntagailu baten bidez ere adieraz daitezke (§ 28.6.2), nolabait (Ez zinen orain altxatuko, baina?; Baina nik ez nion kasurik egin). Nolanahi ere, aurkaritza eta kontzesioa oso hurbileko adierak dira (§ 28.6.2.5).