Euskararen Gramatika

21.1. Sarrera

21.1a Soziatiboa (-ekin), prolatiboa (-tzat), destinatiboa (-entzat), kausazkoa (-(en)gatik), eta instrumentala (-z) orain arte aurkeztu ditugun postposizioak ez bezalakoak dira, hein batean. Kasu batzuetan leku/denborazko ere badira: Igande guztiez joaten da osteratxo bat egitera edo Astelehenarekin gaixotu egiten omen da. Baina, PS hauek ez dira, berez, leku/denborazkoak. Nolanahi ere, arestian aurkeztu ditugun sintagmen taxu bertsua dute: postposizioa dute buru eta buru honek, ezkerrean osagarria darama. Buru lana egiten duen postposizioaren izaeran dago, beharbada, alderik handiena, baina ez erabatekoa. Adibidez, inesiboa (-n) postposizio soila da, sinplea, ergatiboaren -k marka bezalakoxea. Edo mendira diogunean ere, -ra postposizio soila dugu, nahiz eta hemen azpian inesiboa ere badela aldarrikatu dugun gorago (§ 20.3.1). Modu berean, mendiagatik, zurekin… diogunean ere buruaren ezkerrean osagarria agertuko da: mendia-gatik, zu-rekin…

21.1b Bestalde, leku/denborazko postposizio sintagmetan beretan, [+animatu] direnetan, postposizioa konplexuagoa gertatzen da: etxeAN dago esaten dugu, baina semeaRENGAN konfiantza osoa du, ez *semean konfiantza osoa du. Ondoko lerroetan ikusiko ditugun PSetan, hain zuzen, taxu bertsua aurkituko dugu: semea-ren-ga-n bezala, semea-(ren)-ga-tik, semea-re-ki-n, semea-ren-tzat. Batean zein bestean, genitiboa (§ 18.6) ageri zaigu (semearen) eta honen ondoren postposizio konplexu bat. Bide batez, ohart gaitezen, semearekin PSak ere berekin daramala inesiboaren marka: semea-re-ki-N. Semea-ren-ga-TIK-ek, berriz, -tik ablatiboaren marka ere hor du, nonbait.

21.1c Eta modu bertsuan, postposizio konplexuagoekin ere egingo dugu topo: futbolaz hitz egin esaten den bezala, futbolari buruz edo futbolaren gainean ere esaten da, bata instrumentala (… buru-z), bestea inesiboa (… gain-e-a-n)… Instrumentala postposizio soila da, inesiboa edo ergatiboa bezalaxe, baina PS konplexuagoetan ere partaide dugu: futbola-ri buruz edo futbola-ren gainean-en kasuan bezala. Hauek bere garaian sintagma ‘arruntak’ izan bide ziren, beren postposizioa gorabehera: alboaN, arteaN, aurreaN, gaineaN, erruZ… Gero, erabiliaren poderioz, postposizio konplexu bihurtzera iritsi direla esaten dugu. Nolanahi ere, denek dute agerian postposizio sinplea: -n, -tik,- ra, -z. Garai batean, ondoan eta ondo horretan, edo gainean eta gain guztian mota bereko sintagmak ziren, baina gero, gainean postposizio konplexu gisa gramatikalizatu dela pentsa liteke, forma horretantxe hiztegietan agertzeraino.

21.1d Dena dela, instrumental delakoa berezia da. Bere kasa lan egiten du, genitiborik eta holakorik gabe: Jarri zenuen aurpegiaz ongi gogoratzen naiz; Zementuz bete dituzte bazterrak… Baina gramatikalizatutako postposizioen osagai ere bada: Zuri buruZ hitz egin dugu; Zure erruZ galdu dute partida… Azken batean inesiboak bezalako jokoa ematen du instrumentalak ere: herria-n bizi da / herria-z maitemindu zen alde batetik, zuen ondoa-n bizi da / zuen bitarte-z jakin du, bestetik. Bitartez eta ondoan postposizioek barnean dute, hurrenez hurren, -n eta -z postposizio soila.

Atal honetan jasoko ditugun PSetan beretan ere ager daitezke aurreko atalean jaso ditugun postposizioak, sintagmaren buru gisa. Adibidez: zure-ga-tik, zure-ki-n… Eta azkenik, beste pauso bat gehiago emanez, postposizio askeen esparruan sartuko gara: zure ondoan, zure baitan, zure bitartez, zure kontra… (§ 21.10.1).