Euskararen Gramatika

20.2.1. PS ablatiboaren morfologia

20.2.1.1. -TIK eta -(R)IK

20.2.1.1a Forma dela eta, aipatzekoa da lehenbizi -tiken parean, -(r)ik ere badela euskara batuan. Goazen mendirik mendi; Liburu hauetarik zein hautatu nahi duzu? (cf. liburu hauetatik…); Inguru hauetako mendirik politena Txindoki da… ohikoak dira euskararen eremu gehienean. Liburu hauetarik zein? modukoak ipar-ekialdean erabiltzen dira batik bat, baina baita euskara batuan ere.

20.2.1.1b Postposizio atzizkiaren formari dagokionez, -n, -l, -r, -s, -z edo -tz amaierako leku izenek bi modutara joka dezakete: a) zuzenean har dezakete ablatibo atzizkia (-tik), adlatibo atzizkia (-ra(t) eta honen gainean eraikiak) nahiz -ko; b) leku izenaren amaierako kontsonantearen eta postposizio atzizkiaren artean -e- epentetikoa ere ezar daiteke. Postposizio atzizkia zuzenean hartuz gero, -dik eta -go aldaerak eskatzen dituzte -n edo -l amaierako leku izenek. Beraz, aukera hauek guztiak ditugu eta Euskaltzaindiak guztiak jo zituen zuzentzat: Baztanetik/Baztandik, Usurbiletik/Usurbildik, Eibarretik/Eibartik, Gasteizetik/Gasteiztik, Garesetik/Garestik, Zarautzetik/Zarauztik.

20.2.1.1c Aukera bitasun hori badagokie, esan bezala, -ko, -ra(t), -rantz eta -raino postposizioei ere: Baztaneko/Baztango, Usurbileko/Usurbilgo, Eibarreko/Eibarko, Gasteizeko/Gasteizko, Zarautzeko/Zarauzko; Baztanera/Baztana, Usurbilera/Usurbila, Eibarrera/Eibarra, Gasteizera/Gasteiza, Garesera/Garesa edo Zarautzera/Zarautza. Ablatiboko postposizioaren kasuan bezala, hauetan ere bi moldeak jo zituen zuzentzat Euskaltzaindiak.

20.2.1.1d Harrezkero ez du Euskaltzaindiak hasierako arau orokorra aldatua, baina onomastika eta exonomastika alorretako arauen harira, Madrilgo Erkidegoa (32. araua) eta Afganistango Islamiar Errepublika edo Bahraingo Erresuma (38. araua) formak eman zituen euskara baturako; eta ez Madrileko, Afganistaneko edo Bahraineko. Euskaraz ere Usurbilgo Udala eta Irungo Udala dira izen ofizialak. Forma horiek Usurbildik eta Irundik aukeratzera eramango gintuzkete, nahiz Usurbiletik eta Irunetik ere euskaldun askok erabiltzen dituzten.

Halaber, Agoizko, Agoiztik formak gomendatzen ditu 155. arauan (6. oharra). Beraz, Gasteiztik, Garestik eta Zarauztik izango genituzke (eta ez Gasteizetik, Garesetik eta Zarautzetik).

20.2.1.1e Gramatika honetan, postposizio atzizkien taulak ematean, Usurbildik, Irundik, Eibartik, Eibarrera, Usurbilera… formak hobetsi ditugu, baina beste aldaerak erabiltzen direla ohartaraziz. Izan ere, araurik ezean, ezin da esan gaizki daudenik bestelako formak (Euskara Batuaren Eskuliburua: “Izen bereziak: kontsonantez (n, l, s, z, tz edo r) bukatzen diren leku-izenen deklinabidea” eta Mujika 2013).

20.2.1.2. Harik/honik/arean, adberbio ihartuak

Bestalde, harik (< har-ik), arean (< har-ean), honik (< hon-ik) adberbio formak ere hor ditugu, handik eta hemendik-en parean. OEHn badira harik ablatiboaren adibideak: Zelan arik atera zortzi gaiskinak? (Mogel). Beste PS edo AdbS batzuekin ere aurki daiteke Añibarroren edo Mogelen testuetan: harik aurrera, harik hona, harik laster… Gaur egun denborazko mendeko perpausetan erabiltzen da harik eta partikula konplexuan, ezkerrean ezarririk, hondarreko muga adierazteko (§ 36.10a): Ez nintzen konturatu harik eta zu ikusi zintudan arte. Honik ablatiboaren adibide gehien-gehienak Bizkaiko autoreen testuetan aurkituko ditugu: honik aurrera (honerik aurrera ere bai Añibarrok), honik hilabetera, honik bigarren egunean… Onik aurrera beste bat isango nas! (Añibarro). Baina nekez aurkituko dugu gaurko testuetan forma horretako erakusle ablatiborik¹⁷⁵. Arean adberbio ihartuan, berriz, argi ikusten da Bizkaiko ablatibo zaharra, testuetan h gabe ageri dena: arean < har-ean (Azkue 1923: 10; Lakarra 1984: 161-193). Euskaltzaindiaren Hiztegiak jaso du arean, baina ablatibo baliorik gabea (‘zerbait’ edo ‘ezer ez’ balioan batetik; ‘segurki, dudarik gabe’ balioan, bestetik). Lazarragarengan lehen graduko ablatibo zaharra ere ageri da: honerean. Baina forma horiek guztiak zaharrak dira; gaur ez dira erabiltzen esapide eginetan ez bada. Forma estandarrak, jakina, gaur euskararen eremu zabalean hemendik, hortik, handik dira. Honik, harik modukoak esapide eginetan erabiltzen dira bereziki.

20.2.1.3. Morfema bat baino gehiago: inesiboa oinarrian

20.2.1.3a Gorago esan dugun bezala (§ 20.1.5) leku/denborazko postposizio itsatsi hauek ([_PS [_DS …] -TIK/-RIK]) beste PS bat dute osagarritzat. Batzuetan, gainera, agerian. Zuregandik, aitagandik sintagmetan argi dago: zure-ga-n-tik, aita-ga-n-tik. Hemendik (hemen-tik), handik (han-tik) sintagmetan ere bai. Denetan -n inesiboa ageri da. Etxetik, kaletik, etxeko sintagmetan, ordea, inesibo hori ez da azaltzen. Hala ere, etxeko-ren ‘azpian’ etxean-ko daukagula onartzen den bezala (§ 20.1.1), etxetik-en azpian etxean-tik dagoela pentsa liteke, zuregandik edo hemendik sintagmetan bezalaxe; batean ezkutuan, bestean agerian.

Gauzak nola diren azaltzeko modu erraza dela uste dugu lehen begiratuan sokari korapilo gehiago egitea lirudikeen arren. Hortaz, atalari ezarri diogun izenburuan sintagmaren egiturak honela beharko zukeen: [_PS [_PS [_DS …] ] -tik/ -rik]. Alegia, [_PS [_PS [_DS Pello] -(ren)-ga-n ] -tik] (Pello(ren)gandik). Baina beste kasu askotan ere bai, inesiboa agerian egon ez arren: [_PS [_PS [_DS Gernika] -n ] -tik] (Gernikatik).

20.2.1.3b Denborazko adberbioek ablatiboan har dezakete forma berezi bat: -danik. Jakina da -tik postposizioa leku/denborazko ohiko adberbioek ere har dezaketela. Orduan, adberbio horien morfofonologia egokitu egiten da apur bat. Bereziki, -dan-ik forma hartzen ahal dute: noiztik/noizdanik, aspalditik/ aspaldidanik, gaurtik/gaurdanik, betitik/betidanik… Dirudienez, forma bikoiztasun hau denbora-adberbioetan bakarrik gertatzen da. Leku-adberbio garbien kasuan ez da holakorik ikusten, antza: nondik, hemendik, hortik, handik; ez *nondanik, *hemendanik…

20.2.1.4. Postposizio sintagma ablatiboa: [_PS [_PS [_DS …] -N] -TIK]

¹⁷⁵ Besterik da honik = onik (batez ere Ipar.) gaur ere aurkitzen dena (ikus Egungo Testuen Corpusa).

¹⁷⁶ Irun-e-tik eta Usurbil-e-tik ere erabiltzen dira.

¹⁷⁷ Hemen ere bi formak dira zilegi: Eibartik/Eibarretik, Zarauztik/Zarautzetik eta abar. Euskaltzaindiak arautu gabe du zein forma hobetsi behar den euskara batuan.