Euskararen Gramatika

20.2. Ablatiboa: -TIK/-RIK

20.2.1. PS ablatiboaren morfologia

20.2.1.1. -TIK eta -(R)IK

20.2.1.1a Forma dela eta, aipatzekoa da lehenbizi -tiken parean, -(r)ik ere badela euskara batuan. Goazen mendirik mendi; Liburu hauetarik zein hautatu nahi duzu? (cf. liburu hauetatik…); Inguru hauetako mendirik politena Txindoki da… ohikoak dira euskararen eremu gehienean. Liburu hauetarik zein? modukoak ipar-ekialdean erabiltzen dira batik bat, baina baita euskara batuan ere.

20.2.1.1b Postposizio atzizkiaren formari dagokionez, -n, -l, -r, -s, -z edo -tz amaierako leku izenek bi modutara joka dezakete: a) zuzenean har dezakete ablatibo atzizkia (-tik), adlatibo atzizkia (-ra(t) eta honen gainean eraikiak) nahiz -ko; b) leku izenaren amaierako kontsonantearen eta postposizio atzizkiaren artean -e- epentetikoa ere ezar daiteke. Postposizio atzizkia zuzenean hartuz gero, -dik eta -go aldaerak eskatzen dituzte -n edo -l amaierako leku izenek. Beraz, aukera hauek guztiak ditugu eta Euskaltzaindiak guztiak jo zituen zuzentzat: Baztanetik/Baztandik, Usurbiletik/Usurbildik, Eibarretik/Eibartik, Gasteizetik/Gasteiztik, Garesetik/Garestik, Zarautzetik/Zarauztik.

20.2.1.1c Aukera bitasun hori badagokie, esan bezala, -ko, -ra(t), -rantz eta -raino postposizioei ere: Baztaneko/Baztango, Usurbileko/Usurbilgo, Eibarreko/Eibarko, Gasteizeko/Gasteizko, Zarautzeko/Zarauzko; Baztanera/Baztana, Usurbilera/Usurbila, Eibarrera/Eibarra, Gasteizera/Gasteiza, Garesera/Garesa edo Zarautzera/Zarautza. Ablatiboko postposizioaren kasuan bezala, hauetan ere bi moldeak jo zituen zuzentzat Euskaltzaindiak.

20.2.1.1d Harrezkero ez du Euskaltzaindiak hasierako arau orokorra aldatua, baina onomastika eta exonomastika alorretako arauen harira, Madrilgo Erkidegoa (32. araua) eta Afganistango Islamiar Errepublika edo Bahraingo Erresuma (38. araua) formak eman zituen euskara baturako; eta ez Madrileko, Afganistaneko edo Bahraineko. Euskaraz ere Usurbilgo Udala eta Irungo Udala dira izen ofizialak. Forma horiek Usurbildik eta Irundik aukeratzera eramango gintuzkete, nahiz Usurbiletik eta Irunetik ere euskaldun askok erabiltzen dituzten.

Halaber, Agoizko, Agoiztik formak gomendatzen ditu 155. arauan (6. oharra). Beraz, Gasteiztik, Garestik eta Zarauztik izango genituzke (eta ez Gasteizetik, Garesetik eta Zarautzetik).

20.2.1.1e Gramatika honetan, postposizio atzizkien taulak ematean, Usurbildik, Irundik, Eibartik, Eibarrera, Usurbilera… formak hobetsi ditugu, baina beste aldaerak erabiltzen direla ohartaraziz. Izan ere, araurik ezean, ezin da esan gaizki daudenik bestelako formak (Euskara Batuaren Eskuliburua: “Izen bereziak: kontsonantez (n, l, s, z, tz edo r) bukatzen diren leku-izenen deklinabidea” eta Mujika 2013).

20.2.1.2. Harik/honik/arean, adberbio ihartuak

Bestalde, harik (< har-ik), arean (< har-ean), honik (< hon-ik) adberbio formak ere hor ditugu, handik eta hemendik-en parean. OEHn badira harik ablatiboaren adibideak: Zelan arik atera zortzi gaiskinak? (Mogel). Beste PS edo AdbS batzuekin ere aurki daiteke Añibarroren edo Mogelen testuetan: harik aurrera, harik hona, harik laster… Gaur egun denborazko mendeko perpausetan erabiltzen da harik eta partikula konplexuan, ezkerrean ezarririk, hondarreko muga adierazteko (§ 36.10a): Ez nintzen konturatu harik eta zu ikusi zintudan arte. Honik ablatiboaren adibide gehien-gehienak Bizkaiko autoreen testuetan aurkituko ditugu: honik aurrera (honerik aurrera ere bai Añibarrok), honik hilabetera, honik bigarren egunean… Onik aurrera beste bat isango nas! (Añibarro). Baina nekez aurkituko dugu gaurko testuetan forma horretako erakusle ablatiborik¹⁷⁵. Arean adberbio ihartuan, berriz, argi ikusten da Bizkaiko ablatibo zaharra, testuetan h gabe ageri dena: arean < har-ean (Azkue 1923: 10; Lakarra 1984: 161-193). Euskaltzaindiaren Hiztegiak jaso du arean, baina ablatibo baliorik gabea (‘zerbait’ edo ‘ezer ez’ balioan batetik; ‘segurki, dudarik gabe’ balioan, bestetik). Lazarragarengan lehen graduko ablatibo zaharra ere ageri da: honerean. Baina forma horiek guztiak zaharrak dira; gaur ez dira erabiltzen esapide eginetan ez bada. Forma estandarrak, jakina, gaur euskararen eremu zabalean hemendik, hortik, handik dira. Honik, harik modukoak esapide eginetan erabiltzen dira bereziki.

20.2.1.3. Morfema bat baino gehiago: inesiboa oinarrian

20.2.1.3a Gorago esan dugun bezala (§ 20.1.5) leku/denborazko postposizio itsatsi hauek ([_PS [_DS …] -TIK/-RIK]) beste PS bat dute osagarritzat. Batzuetan, gainera, agerian. Zuregandik, aitagandik sintagmetan argi dago: zure-ga-n-tik, aita-ga-n-tik. Hemendik (hemen-tik), handik (han-tik) sintagmetan ere bai. Denetan -n inesiboa ageri da. Etxetik, kaletik, etxeko sintagmetan, ordea, inesibo hori ez da azaltzen. Hala ere, etxeko-ren ‘azpian’ etxean-ko daukagula onartzen den bezala (§ 20.1.1), etxetik-en azpian etxean-tik dagoela pentsa liteke, zuregandik edo hemendik sintagmetan bezalaxe; batean ezkutuan, bestean agerian.

Gauzak nola diren azaltzeko modu erraza dela uste dugu lehen begiratuan sokari korapilo gehiago egitea lirudikeen arren. Hortaz, atalari ezarri diogun izenburuan sintagmaren egiturak honela beharko zukeen: [_PS [_PS [_DS …] ] -tik/ -rik]. Alegia, [_PS [_PS [_DS Pello] -(ren)-ga-n ] -tik] (Pello(ren)gandik). Baina beste kasu askotan ere bai, inesiboa agerian egon ez arren: [_PS [_PS [_DS Gernika] -n ] -tik] (Gernikatik).

20.2.1.3b Denborazko adberbioek ablatiboan har dezakete forma berezi bat: -danik. Jakina da -tik postposizioa leku/denborazko ohiko adberbioek ere har dezaketela. Orduan, adberbio horien morfofonologia egokitu egiten da apur bat. Bereziki, -dan-ik forma hartzen ahal dute: noiztik/noizdanik, aspalditik/ aspaldidanik, gaurtik/gaurdanik, betitik/betidanik… Dirudienez, forma bikoiztasun hau denbora-adberbioetan bakarrik gertatzen da. Leku-adberbio garbien kasuan ez da holakorik ikusten, antza: nondik, hemendik, hortik, handik; ez *nondanik, *hemendanik…

20.2.1.4. Postposizio sintagma ablatiboa: [_PS [_PS [_DS …] -N] -TIK]

20.2.2. PS ablatiboaren funtzio sintaktikoa

20.2.2a Ablatiboa osagarri ala adjuntu den eztabaida daiteke. Garbi dago edozein predikatuk ez duela onartzen bere inguruan [_PS … -TIK] tankerako PSrik. ‘Iturburua’ (§ 23.2.1) hautatzen duen predikatua behar da, eskuarki: alde egin, atera, begiratu, bidali, ekarri, etorri, hasi, ihes egin, igorri, iritsi, irten, jaitsi, joan, sortu… bezalako (mugimendu) aditzek hautatzen dute PS hau, lekualdaketa adierazten dutenek alegia. Adibidez: Ertz honetatik hasi behar duzu; Kaiolatik ihes egin zuen txoriak; Libra gaitzazu gaitz guztietatik; Larunbatetik nago hemen.

Baina egon-ek, esaterako, nekez hautatuko du holakorik, denbora adieran ez bada: {atzotik, aspalditik} nago hemen (cf. atzoz gero nago…). Iturburuaz ari ez bagara, ordea, onartzen du egon-ek ere holakorik: Zeruan izarra dago itsaso aldetik. Itsaso aldetik eta itsaso aldean sintagmek baliokide dirudite. Nolanahi ere, oraingoan ez gara iturburuaz ari.

20.2.2b Funtzioaz ari garelarik, PS ablatibo honen eta aipatu diren predikatuen arteko erlazioa hain estua izanik, pentsatzekoa da osagarri funtzioa betetzen duela. Azken batean, predikatuaren adierak eskatzen du ‘jatorria’ edo ‘iturburua’ moduko argumentu bat: alde egin predikatuak adibidez, alde egitearen jatorria adierazten duen argumentu bat hautatzea bidezko da. Lan egin bezalako batek, esaterako, ez dirudi holakorik hautatzen duenik, baina ikasi edo jakin-ek holakoak hauta ditzakete: nondik jakin duzu hori?, egunkarietatik ikasi dut dena.

Aditzekin ez ezik beste zenbait postposizio edo adberbiorekin (aurrera, aitzina, behera, gora…) batera ere agertzen ahal zaigu ablatiboa osagarri gisa: Eskaileretatik behera erori nintzen; Estratatik gora joango gara; Marra horretatik aurrera ez zaitez pasa; Bihartik aitzina isilik egongo naiz.

Behera, gora, aurrera, aitzina adberbioek postposizio gisa lan egiten dute, PS baten buru. Hau osagarria izango da. Ablatiboa eta adlatiboa, biak ageri dira goiko adibideetan, ablatiboa osagarri delarik eta adlatiboa sintagma osoaren burua. Ohart gaitezen, bide batez, euskaraz burua eskuinaldean kokatu ohi dela (§ 1.4). Horregatik, adlatiboa eskuinaldean kokatzea zentzuzkoa da: Bihartik aitzina isilik egongo naiz vs *Aitzina bihartik isilik egongo naiz.

Horrela, sintagma osoa ere PS dela onar daiteke: [_{PS ‘nora’} [_{PS ‘nondik’} eskaileretatik / puntu horretatik / hemendik] behera/aurrera].

Esapide hauetan ‘nondik nora’ horrelaxe ikusiko ditugu bat eginda. -KO postposizioaren aurrean ere bai: Hemendik aurrerako lanak gogorragoak izango dira (*aurrera hemendiko lanak). Eta berdin, *hemendiko aurrerako lanak. Honek esan nahi du hemendik aurrera osagai bakar gisa ikusten dugula eta horrelaxe lexikalizatua dagoela, adberbio konplexu bat osatuz.

20.2.3. Adiera

20.2.3a ‘Iturburua’ edo ‘jatorria’ adierazten du funtsean [_PS…-TIK] ablatiboak: nondik?, noiztik? edo zertatik? galderari erantzuten dio, lekuari nahiz denborari nahiz ekintza edo gertaera bati gagozkiola: {Bilera hartatik / handik} lur jota atera nintzen; Holako jendearengandik zer espero genezake; Ohitura hura froga negatiboak ezartzetik sortua zen; Ez naiz neure burutik mintzo (Axular); Alde hemendik!

20.2.3b ‘Modua’ adierazteko ere baliatzen dugu zenbait esapidetan: Hiru aldiz egin duzu barre nire lepotik (Elizen arteko Biblia); Neskek gogotik egiten zuten irri. Kasu honetan ere bada, nolabait, iturburua edo jatorria, baina baita nola? galderaren erantzuna ere. Bestalde, bai lepotik, bai gogotik, biak aski ihartuak daude, eta horrek esan nahi du adberbiotzat ere har litezkeela, bere horretan. Lehenbizikoak, postposizio gisa lan egingo luke eta osagarria hautatuko luke ([_PS [_IS X-ren] [_PS lepotik]]). Bigarrenak ez luke osagarririk, beharbada, gogotik diogunean ‘norberaren gogotik’ edo esan nahi dela ulertzen ez badugu behintzat. Nolanahi ere, Euskaltzaindiaren Hiztegian gogotik adberbiotzat ematen da.

20.2.3c ‘Abiapuntua’ adieraz dezake ablatiboak: Joan den urtetik hona ez dut ikusi. -tik postposizioa denbora/leku adberbio ohikoei erantsita ere berdin aurki daiteke: bihartik aurrera, gaurtik astelehenera, hemendik aurrera, hortik ez zoaz inora… Orduan ere abiapuntua, denbora tarte baten hasiera ematen du aditzera: Noiztik ez zoaz elizara?; Bihartik hasita erretzeari utziko diot…

Abiapuntu hori, hain zuzen, oinarrian dagoen adberbioak edo PSak adierazten duen unea izango da: bihartik hasita diogunean, bihar da abiapuntua. Domekatik aurrera etxean izango naiz dioenak, domeka ezartzen du abiapuntu. Hori adierazten du -tik postposizioak.

20.2.3d ‘Tartea’ adierazten duten esapideetan agertuko zaigu PS ablatibo hau. Gehienetan nondik nora? edo zenbatetik zenbatera? galderei erantzuteko moduan: [… -tik aurrera], [… -tik behera], [… -tik hona] eta abar. Iaztik hona ikusi gabe neukan; Mila eurotik beherako soldatak ordaintzen dituzte. Hauetan ‘tarte’ bat adierazten da, hasi nonbait eta amaitu beste nonbait. Sarrerak 50 eurotik {gora/aurrera} esaten da (ez *sarrerak 50 eurotik) tartearen bi muturrak eta, horrenbestez, norabidea ere aditzera emanaz.

20.2.3e Ablatibo soila bera bakarrik eman daiteke, hala ere, baldin eta denboraz ari bagara. (Atzotik = atzoz gero): Berehala hiri ostia pare bat emateko maneran egonen dela ari duk atzotik erran eta erran (Epaltza). Ohikoena, bi muturrak aipatzea da, hala ere: Diferentziarik nabaritzen al dun atzotik gaurra? (Alonso). Txartelen eta gainerako salgaien prezioaz ari garenean ere, adibidez, tartearen hasiera soila ez dirudi eman daitekeenik: Sarrerak hogei eurotik aurrera vs *Sarrerak hogei eurotik.

20.2.3f Prosekutibo deitzen dena ere adierazten du ablatiboak: Ibili al zara inoiz leku honetatik?; Pasatzen naizenean zure leihopetik, negarra irteten zait begi bietatik. Hauetan argi dago ez dela jatorria edo iturburua adierazten, zeharkatzen den bidea baizik, pasabide bat edo kokagune bat, besterik gabe. Batzuetan, honen ordain garbia [… -n zehar] izan ohi da, baina ez dirudi beti hala denik. Nolanahi ere, goiko bigarren adibideak ongi adierazten du aldea: lehenbiziko PSa, zure leihopetik, ‘prosekutiboa’ da, bigarrenak, berriz, begi bietatik sintagmak, ohiko adiera izango du, negarraren iturburua alegia. Kaiolatik ihes egin eta leihotik ihes egin ere, adibidez, desberdinak dira. Batean abiapuntua edo daukagu (kaiola), bigarrenean, aldiz, ohiko adieraz gainera (txoria leihoan zegoen eta ihes egin du), pasabidea ere adierazten du (barnean zegoen txoriak zabalik zegoen leihotik ihes egin du).

¹⁷⁵ Besterik da honik = onik (batez ere Ipar.) gaur ere aurkitzen dena (ikus Egungo Testuen Corpusa).

¹⁷⁶ Irun-e-tik eta Usurbil-e-tik ere erabiltzen dira.

¹⁷⁷ Hemen ere bi formak dira zilegi: Eibartik/Eibarretik, Zarauztik/Zarautzetik eta abar. Euskaltzaindiak arautu gabe du zein forma hobetsi behar den euskara batuan.