Euskararen Gramatika

20.1.2. PS inesiboaren morfologia

20.1.2a Inesiboari dagokion postposizioa -n da: Bilbon, herrian, ikastolan, etxe honetan, zein lanetan; gugan, gure baitan; zure ondoan, neure artean…

20.1.2b Leku/denborazko zenbait adberbio ohikotan ere agerian dago inesiboaren marka, eskuinaldean: aurten, hemen, han, herenegun, non, nonbait, inon… Beste batzuetan, berriz, klase bereko adberbioak izan arren, ez dute horrelako markarik: atzo, beti, gaur, gero, hor, inoiz, noiz… Edozein modutan, hauek ere inesiboak direla onar daiteke, banaketa bera baitute; denak testuinguru berean ageri ohi dira: adibidez, denak izan daitezke -koren osagarri: hemen > hemengo bezala, gaur > gaurko, hor > horko… Hortaz, gaur, hor… berez lirateke inesiboak, hemen eta han bezalaxe, -n postposizioa agerian ez izan arren.

20.1.2c Zenbait perpaus jokatugabetan ere inesiboa ageri da: Kontuzago ibiltze-n ikasiko du; Aspertze-n hasia naiz…

20.1.2d Perpaus jokatuek ere erakuts dezakete inesiboa: Berehala onartuko zuelakoa-n zeuden denak; Konturatu naizenea-n barkazioa eskatu diot…

20.1.2e Leku/denborazko PSen bereizgarri morfologikoak aipatu ditugu aurreko kapituluan (§ 19.5). Inesiboak guztiak ditu:

a) -TA- artizkia: zenbat etxetan, zenbatetan [-mug.]; hamar etxeetan, hamarretan, etxeetan [+mug./+pl.]; etxe honetan, etxe haietan [erakuslea]…

b) -GA- postposizioa [+anim.] diren sintagmetan: zenbait gazterengan [-mug.]; hamar gazterengan [-mug.] / hamar gazteengan [+mug./+pl.]; gazte honengan [+mug./-pl.], etab. Elementu hau postposizioa dela diogu. Jatorriz, gainera, izen kategoriakoa litzateke. Horregatik, genitiboaren marka ere ageri da osagarrian: lagun hon-en-ga-n, ikaslea-ren-ga-n, lagun honen gainean edo ikaslearen aurrean sintagmetan bezala, non genitiboa gain eta aurre izenen ezkerraldean ageri den. Ez dago alde handirik lagun honengan (< lagun hon-en-ga-n) eta lagun honen ondo-an nahiz lagun honen gainean PSen artean. Gramatikalizazio mailan egongo litzateke diferentzia.

Genitibo marka hori, gramatikalizazio prozesuaren ondorioz, ezaba daiteke batzuetan. Dena dela, genitiboa ezabatu ondoren ‘bokala-ga’ segida zuzena da baina ‘kontsonantea-ga’ segidarako, epentesirik ezean, oztopo gehiago izan daiteke: Koldorengan/Koldogan; andrearengan/andreagan, baina {Mikele(n)gan/*Mikelgan}. Hortaz, -ga- postposizioaren aurreko genitiboa ezabatzea ez da erabat librea.

Sintagma plurala denean ere, ezin da genitiboaren marka ezabatu: gizonengan/ *gizonakan. Erakusleekin ere ezin da genitiboaren marka albora utzi: gizon hauengan / *gizon hauekan; {Honengan/*haugan} badut itxaropena; Horrengana/*horigana hurbilduko naiz.

c) -E- bokalaren epentesia (§ 19.5.1.3b) inesiboaren ezkerreko DSa kontsonantez amaitzen denean: (mendi-an, baina adarr-e-an).

20.1.2f Gauzak horrela, PS inesiboaren barneko osagarria nolakoa den, halako morfologia izango dugu. Argiago erakustearren, ondoko taula honetaz balia gaitezke. Taula bera erabiliko dugu gainerako leku/denborazko PSentzat. Alde bakarra bakoitzak erakusten duen postposizioan (-n, -tik, -ra…) egongo da. Euskal gramatiketan jasotzen diren ‘deklinabide paradigmen’ ordezko izan litezke taulok. PS bakoitzari berea eskainiko diogu. Horrela, irakurleak, sintagma mota bakoitza gainerakoekin alderatu ahalko du eta hobeki ohartuko da zer nolako kidetasunak eta desberdintasunak dauden elkarren artean.

20.1.2g PS inesiboa: [_PS [_DS …] -N]

¹⁷³ Taularen amaieran ageri diren hots egokitzapenei dagozkie izartxoak; izartxo kopuruek adierazten dute zein hots egokitzapen gertatzen den kasu bakoitzean.

¹⁷⁴ ISa kontsonantez amaitzen delarik (bi mutil, bost adar), bi mutil-en-gan, bost adarr-e-tan bezalako formak sortuko zaizkigu. Hauen ‘azpian’ bi egitura desberdin izan daitezke, ordea: bata artikulurik gabea ([[bi mutil]-engan], [[bost adar-etan]]), mugagabeak; bestea artikulu plurala duena ([[bi mutil-ak]-en-gan] > bi mutilengan), ([[bost adarr-ak]-ta-n] > bost adarretan).