Euskararen Gramatika

16.2.2. Bat zenbatzailea

16.2.2a Bat euskalki eta garai guztietan erabili izan da. Zenbatzaile zehaztua da (hor badira bi andre eta gizon bat) edo artikulu zehaztugabea (lasterkari bat sartu da plazan). Beti izenaren eskuinaldean ageri da ezinbestean (etxe bat), beste zenbatzaileak ez bezala (bost mendi). Ez da modu argirik -a artikulua eta bat artikulu zehaztugabeen artean bereizteko. Eskura ditugun lehenbiziko testuetatik ageri dira bi joerak: Ardi bat bezala heriotzera eraman izan da (Leizarraga); Zure baitan esperantza handi bat daukat (J. Haranburu); Hainbat ezen baitzirudien bere hitzetan saindu bat zela, eta saindu bat bezala mintzo zela (Axular). Adibide horietan inolako arazorik gabe jar daitezke sintagma horiek artikuluarekin (ardia, handia, saindua), eta perpausak ez du esanahia aldatzen. Leizarragaren “Ardi bat bezala” hori “Arkumea bezala” ageri da (Itun Berria, 1980).

Baina sarritan etxea eta etxe bat berdinak izanik ere, berdintasun hori galtzen da zenbatzailea mugatzen dugunean: etxe bata. Ondoko adibidean ikusten ahal da hori: Euskal Herrian aspalditik gabiltza hizkuntza bataren eta bestearen arteko erabilera orekatu nahian. Beraz, bata hori (artikuluarekin) bostak sintagmaren parekoa litzateke gramatikaren ikuspuntutik. Tradizioan eta gaurko literaturan ere badira adibide franko holakoak: Pasatzen ziren biajez ermita hartarik bi erlijioso: bata gelditu zen atarian deskantsatzen; bertzea haratxoago arbola baten pean errezatzen (Lizarraga); Eta bekatuak ditu bi gauza, bata da hoben, edo kulpa, bestea pena (Agirre Asteasukoa); Bi egiteko ditu eria sendatzen dabilenak: bata da eriaren bizia albaez luzatzea eta bestea eriak hartu behar duen laztantasuna eta mina kentzea (Mendiburu); Gizon batek baldin baditu bi emazte, bata maite eta bertzea higuin dituenak […] (Duvoisin); Emaiezue batari erdi bat, eta bertzeari bertze erdia (Duvoisin). Beraz, etxe bat-en parekoa etxea da, eta ez etxe bata.

Ikusten denez beste/bertze hitzak ematen dio bidea bat mugatuari: bata. Tradizioan, hortaz, bat mugatua (bata) eta bestea parean doaz: bata mingarri, bertzea sorgarri. Beste falta bada artikulu gabe erabiltzen da (batek, bati…). Eta bata izenaren ordezko gisa agertzen ahal da (batak Koldo agurtu zuen, besteak Miren) edo adjektibo moduan ere: hizkuntza batean eta bestean. Bata mugatua eta bestea bikotearen erabilera sistematikoa XVII. mendearen erdialdera hausten da ekialdean. Pouvreauk baditu adibide batzuk non bat mugagabea erabiltzen baitu bestea-ren ondoan, adjektibo moduan: Batzuk amodioaren beroz eramaitenago dira saindu batgana, bertzeagana baino (Pouvreau). Gero arrunta gertatzen da: Soldado joan baino lehen neskatxa batekin eta bertzearekin ibiltzen ginen (Mattin). Adibide horietan ikusten da bestea-ren parean dagoena bat mugagabea dela, adjektibo funtzioan. XIX. mende hasieran gauza bera gertatzen da bat izenorde balikoarekin ere, eta bi aldaerak (bat/bata) txandakatuz erabili izan dira, eta ez dute indarra galdu egun arte.

Bat-en plurala batzuk da (batzuetan tradizioan batak ere ageri da). Eta hau ere determinatzaile ez-zenbatzailea da batzuetan. Etxe batzuk esaten bada, badirudi horren parekoa dela zenbait zenbatzaile zehaztugabea: etxe zenbait. Ohart gaitezen astoa da! nahiz asto bat da! esaten dugula. Bigarrena ez da zenbatzailea, esanahiari dagokionez. Berdin gertatzen da astoak dira! eta asto batzuk dira! diogunean ere. Baina ezin dugu esan, ordea, ingurune horretan, *asto zenbait dira! Horregatik diogu desberdinak direla. Irizpidea, hortaz, hori da: predikatuan ageriz gero, determinatzaile ez-zenbatzailetzat hartzen ahal dugu.

16.2.2b Aldaera zehaztuak (bata) bakarrik, aldamenean bestea ageri ez bada, ez du ia lekukotasunik tradizioan. Leizarragak baditu hiru adibide (testuinguruan bi ageri da, ordea): Zen Andriu Simon Pierrisen anaia, Joanes mintzatzen entzun zuten bietarik eta hari jarraiki zitzaizkionetarik bata. Lazarragak, Axularrek, Agirre Asteasukoak, Mogelek eta Kirikiñok ere badituzte adibide bakan batzuk.

16.2.2c Inesiboan hiru forma erakusten ditu tradizioak: batean, baten eta batetan. Hiru aldaera horietarik batean izan da erabiliena. Bizkaieraz batean eta baten erabiltzen dira tradizioko testuetan. Testurik zaharrenetan baten, eta XIX. mendetik aurrera bi aldaerak, nahiz Azkuek eta Aranaren jarraitzaileek baten erabiltzen duten gehien. Gerra ondoko testuetan baten testu dialektaletan, baina batean Erkiaga, Gandiaga edo Alzola bezalako idazleetan. Gipuzkeraz eta nafarreraz sistematikoa da batean aldaera hasiera-hasieratik. Ekialdean, Etxeparek eta Leizarragak batetan erabiltzen dute, baina XVIII. mendetik aurrera batean nagusitzen da. Axularrek biak erabiltzen ditu, eta pixkanaka batetan desagertuz doa, salbu zubereraz, non batetan nagusitu baita egun artio. Batasunaren oinarriak jarri zirenean, praktikan 70eko hamarkadan, batean, batera(t) eta batetik erabiltzen ziren, ia salbuespenik gabe. Batetaz aldaerak ez du ia ez tokirik, ez lekukotasunik (Mirandek bi aldiz eta Orixek behin).

16.2.2d Etimologiari dagokionez, badirudi *bade etimoan hartzen duela oinarria. Hori ageri da bederatzi hitzean eta batbedera (bakoitza) forman ere.

16.2.2e Izen berezien ondotik (§ 16.2.3), erakuslearen ondotik eta izenordainen ondotik erabiltzen da: Hau esango balu S. Ambrosio batek, sinets liteke (Agirre Asteasukoa); Campion batek […] gorengo izarretaraino goretsi zuen (Mitxelena); Gauza guztiak heldu dira hitz batetarik, eta bat hura aipatzen dute guziek (Pouvreau); Zeren ez da bide bat baizen, eta bat hura ere, guztia da mehar (Axular); Ala hura ere badudalarik norbait-bat penitentearen eta nire artean? (Fedearen Propagacioneco urtecaria).

16.2.2f ‘(Bat) bera’ edo adierazi nahi duela. Arrunta Hegoaldeko testuetan, aise gutxiago ikusten da, ordea, Iparraldekoetan: Zeren gorputz bat, eta gorputz batetako mienbroak eta parteak baikara (Axular); Hau ikusi eta beti era batera biziko naiz? (Kardaberaz); Gutxi gorabehera, biak izango dira adin batekoak (Etxeita); Denak daude iritzi batean: Zabaletako alabak hartu duen asmoa baino gauza hoberik ez dago (Agirre) eta abar.

16.2.2g Genitibo mugagabea aitzinetik duela, ‘bat edo beste’ adierazi nahian. Hegoaldean gehiago erabili da Iparraldean baino: Baruz edo beste bideren batez geren gorputzak nekatuz (Mendiburu); Abaderen bat dirudi (Mogel); Ostaturen batera joan beharko dugu bada (Urruzuno); Hurrengo gizaldietako bertsolariren batek [egina] (Mirande) eta abar. Gaur egun aski arrunta da: Edozein lekutan zabaldu, eta beti aurkitzen zuen gezurren bat (Navarro); Oso deserosoa egiten baitzitzaion ikasleren batekin topo egitea (Lertxundi); Neurriz gaineko astakeriaren bat ez badu egiten, behintzat (Garate).

16.2.2h Numeral baten ondoren gutxi gorabeherako kopurua markatzen du: Hamar bat egun etxean (J. B. Etxepare); Hamasei bat orduko / eguna lanean (Uztapide); Urte anitz igaro baitziren, hamabiren bat (Orixe); Hura poza harako abarka-ren jatorriaz, kezkatan dauden hamar-hogeiren bat linguistena (Mitxelena).

16.2.2i Balio inpertsonalarekin ere erabiltzen da, Hegoaldean bakarrik: Batek daki zer egin holakoetan!; Eta esango didazu ez direla horiek bat txoratzeko gauzak? (A. P. Iturriaga); Nola basoan beti egonda gauden, batek ez daki zer egin (Soroa); Batek mundura etortzean / izaten du haurtzaroa / haur garelarik beharrezko da / bere amaren beroa (Uztapide): Honelako gizonarekin erromeriara joatea baino hobe luke batek ez dakit zer egin! (J. Mokoroa).

16.2.2j Postposizio gisa erabiltzen da (ikus 21. kapitulua), soziatiboa edo instrumentalaren ondotik: Bakoitzak bere enpleguko obligazioarekin kunplitu, ta duen moduaz bat (‘nolakoa den moduaz’), obra onetan enplegatzea (J. C. Etxeberria); Egizu, harekin bat, emendatzeko proposito firmea (J. C. Etxeberria); Eta, Amarekin bat, euskal Fedeak magnificat jarraitzen du (S. Mitxelena); Zalduna ikustearekin bat geratzen da dontzeila ikaraz mututurik (Bilintx); Mandoa, frailea ikusteaz bat hasi zen ostikoka (Urruzuno); Argiz bat dira hasiko txori kantak (Arrese Beitia); Maldaz behera zeramaten arrastaka Ines, eta bat-batean, orazio Klarak egin zuenarekin bat, gelditu zitzaien Ines han pisu ere… (Beobide); Egun biz bat aldatzen da (C. Izagirre). Hemen sartzen dira ikusteaz/ikustearekin batera bezalako esapideak ere, gaur egun ere maiz erabiliak: […] esan zion aittittek Goiori, ikustearekin batera, gabon gaueko arratsaldean (Sarrionandia); Hura ikusteaz batera, Kafkaren izenak eta irudiak gorputz hartuko zuten gure baitan (Alberdi).

16.2.2k Esamolde asko sortzen ditugu bat zenbatzailean oinarriturik (adberbioak, aditzak eta abar): bat-batean, batik bat, batez ere, bat hartu, bat egin, bat(era) etorri, batetara heldu, batetara joan, bateko(a)z beste, batetik eta bestetik, batez beste, hitz batean… eta abar. Idazkeran ez da bat etorri tradizioa, baina Euskaltzaindiak arautua du egungo forma. Bat-batean adberbioak bi esanahi ditu: ‘berehalakoan, ezustean’ da hedatuen eta erabiliena: Bat-batean hil zen; Tximistaren argiak bat-batean bete zuen zerua; Lourdesko ura baso batetik edan eta bat-batean sendatu zen. Bigarren esanahia ‘aldi berean’ da: Goazen guztiok bat-batean soroetara (B. Mogel); Gizonaren arreta edo begirada, mugatua izanik, ezin daiteke bat-batean puntu denetara hedatu (Villasante).

16.2.2l Bat zenbatzailea izen sintagmaren eskuinaldean aurkituko dugu: etxe bat. Beste zenbatzaileekin, ordea, ez da horrelakorik gertatzen: bost etxe. Gorago aipatu dugu hori. Hala ere, jakina denez, bi zenbatzailea ezker nahiz eskuinean jartzen dugu, euskalki edo estilo literarioen arabera: bi etxe nahiz etxe bi. Esan bezala, zenbaitetan bat zenbatzailea artikuluarekin batera truka daiteke, baina ez da horrelakorik gertatzen beste zenbatzaileekin. Beste zenbatzaile hauei, trukaketarik onartzen ez dutenez gero, artikulua eransten bazaie, delako izen sintagma hori mugatua gertatzen da; alegia, etxe bat = etxea, baina etxe bi (mugagabe) ≠ etxe biak (mugatua).

Arau bezala, eman dugun arrazoiagatik (trukaketatik), etxe bat-en ordez eta balio bertsuaz etxea esan daiteke, baina ez etxe bata, hau mugatua baita, etxe biak edo bost etxeak bezalaxe. Beraz, etxe bat eta etxe bata ez da gauza bera: Aita batek ba omen zituen bi seme ta bi alaba. Alaba bata handia omen zen eta bestea, ordea, txiki-txikia; Nagusi batek bi etxe omen zituen. Etxe batean Aste Saindua pasatzen omen zuen, eta bestean, berriz, udako oporrak.

Esan dugu bat zenbatzailea eta -a artikulua elkarrekin truka daitezkeela zenbait kasutan eta arrazoi horregatik etxe bat-en pareko edo kidea, etxe bata ez, baina etxea dela. Hala ere, bat zenbatzailea (bat zenbakia) izendatzen dugunean -a erantsi behar zaio, izena baita, zenbaki baten izena, alegia: Hau bata da eta beste horko hori bia; Hau batekoa (edo bata) da (kartetan ari garenean).

Dena den, balio generikoaz ari garelarik, espezie osoa edo kontuan hartzen dugunean, -a erabiltzen dugu maizago: Nekazaria beti dabil lurrarekin borrokan; Andrearen eskubideak zapaldurik daude; Kartzelan sartu omen dute eta abar. Mugak zedarritzea ez da, hala ere, hain gauza erraza. Zenbait euskalkitan generikotzat jotzen dira beste euskalki bateko hiztunek konkretutzat har ditzaketen elementu berak: Tximista bezala bide laburrez firrindan erreka zolara jausirik (J. B. Elizanburu); Bart arratsean azeria hurbildu da baserrira; Satorra hasi da lanean etxe aitzinean; Kalean utzi dute; Esneak ez du batere dirurik egin aurten eta abar. Erkatu, esaterako, Satorra sartu da landan (aski arrunta) eta Ikusi duk, behinere, Pello, mendian, iratze edo otepean, eper familia bat alhan dabilela? (J. B. Elizanburu). Bietan zehatza da, batean artikuluarekin eta bestean zenbatzailearekin. Ondoko adibide honetan balio generikoa du: Gernikako arbola iharraren sustraiak ere, sator batek jan omen zituen (Mitxelena), Mitxelenak ez zekien eta, sator bakarra edo gehiago izan ziren.

16.2.2m Bat erabiltzen da istorio bat kontari ari garenean, istorio horretako elementuak aurkezten ditugunean (aditza normalean iraganean agertzen zaigula): Errege bat bizi omen zen Patagonian; Aita batek ba omen zuen seme bat. Biak bizi omen ziren mendian zegoen herri koxkor bateko baserri eder batean. Hortik aurrera aita, herria eta baserria aipatuko dira bat gabe, aurkezpena egin dugunean ezezagunak genituelako, baina behin aurkezpena egin ondoren, gure informaziora pasatu direlako eta ezagunak ditugulako orain.

16.2.2n Bat zenbatzailea erabiltzen dugu bat/anitz/asko oposizioa markatu nahi dugunean: Gela honetan mahai bat eta lau aulki sartzen dira; Andonik uste zuen gela hartan aulki anitz sartuko zirela, baina bat bakarrik sartzen zen; Galdera askoren artean batek kezkatu nau (Mitxelena); Bai, zerbait badira, baina galdera horrek beste bat zor du (Mitxelena).

16.2.2o Bat zenbatzailea beste kuantifikatzaile konplexuago baten barnean ere agertzen ahal da: Baso bat ur eskatu zuen. Adibide horretan baso bat osoa da ur izenaren kuantifikatzailea, eta, nolabait esateko, ur neurriaren berri ematen du (§ 12.3). Noski, ez da hori bat zenbatzailearekin bakarrik gertatzen: bi baso ur ere esaten ahal da, baina maizkoenak, beharbada, bat-ekin osatuak dira. (§ 16.2.6).

16.2.2p Bat-en txikigarria da batto. Iparraldean erabilia, izenordain gisa ageri da: Hainbertze semeetarik ez ote dut bada batto neurekin atxikiko (Laphitz); Bazkaltzen hasi eta laster, hiruetarik batto badoa nagusiarenganat (Barbier); Lehengo denboretan errege zen batto (Xarriton).