Euskararen Gramatika

15.4.5. Erakusle indartuak

15.4.5a Erakusleei indarra emateko bi bide nagusi ditugu: -xe atzizkia eta ber- aurrizkia: hauxe, berau eta abar. Horiek aztertuko ditugu ondoren.

15.4.5b Hasieran esan dugu hau/hori/hura saileko elementuek seinalatzaile, erakusle funtzio dutela. Seinalatze horri indar handiagoa eman diezaiokegu -xe erantsiz orain arte ikusi ditugun formei: Izen horrexekin egin zen ospetsu mendebaldeko aurreneko matematika-liburua idazteagatik (Jon Muñoz); Kontu horrexekin etortzen zait larunbatero, ez dakit zenbat denboraz geroztik (Epaltza).

Erakusleetatik sortzen diren adberbioek ere bide bera hartzen dute: Jauna balia dakidala! Horrelaxe nire gogoeta, hitz eta egintzek izan behar dute (Duvoisin); Halakoxe salda ederra egin zen! Baina nire andreak ez zuen tanta bat ere hartu (Barriola); Bai errege hura halaxe holaxekoa zen; hargatik, gizon serioek zen bezala atxikiko zuten (M. Elizanburu).

Bigarren graduko erakuslea honako esapideetan ere erabil daiteke, bai horixe! edo horixe baietz! noski-ren baliokide direnak: Ez al gara bada hiltzen Jaungoikoak nahi duenean? Apaiz jauna: Bai horixe (Barriola); Ekarriko al didazu etxerakoan kafea? Bai horixe!

15.4.5c Beraz, hauexek ditugu aldaera nagusiak: hauxe, horixe, huraxe; honexek, horrexek, harexek; honexen, horrexen, harexen. Beste zenbait kasutan, -xe atzizkia erroari lotu ordez, postposizioaren ondoren ere azal dakiguke: honexeri/honixe; horrexeri/horrixe; harexeri/harixe; honexekin/honekintxe; horrexekin/horrekintxe; honexetan/honetantxe; horrexetan/horretantxe, baina *harxetan formak ez du lekukorik. Beste aldaera batzuk: honexetara/honetaraxe; horrexetara/horretaraxe; honexetatik/honetati(k)xe; horrexetatik/horretati(k)xe. Aurretik nahiz atzetik ager daiteke -xe atzizkia, tokian tokiko erabileraren arabera. Zernahi gisaz, azaldu dugunez, hartantxe eta bertantxe esaten dugu beti, halere; ez *hartxetan edo *bertxetan.

15.4.5d Erakusleetatik sortu adberbioak ere hola eratzen dira: hementxe, hortxe, hantxe; honaxe, horraxe, haraxe; honelaxe, horrelaxe, halaxe; honelakoxe/honelakoxeko/honexelako; horrelakoxe/horrelaxeko/horrexelako…; honexenbeste/honenbestexe; horrexenbeste/horrenbestexe…

15.4.5e Erakusleak indartzeko ber- aurrizkiaz ere baliatzen gara. Berez, ber horrek badu izaera berez ere, izenaren ezkerrean, eta hala erabili izan tradizioan, Iparraldean, ‘bera’ esan nahi duela: Apostoluak ere ber gauza dio (Tartas); Orok ber gauza erranen didatela (Hiriart-Urruti); Ber denboran Michelena Luisi izkiriatzen diot (Mirande). Hola sortu da berrehun ere (ber ehun). Beste batzuetan ‘bakarrik, laguntza gabe’ adierazi nahi du: Eta Jainko bat ber haur, gizonei zaie honelako manifestatzen eta erakusten (Leizarraga). Edo ‘-(e)n unetik, bezain laster’: Etorri den ber, hasi da berriketan (Euskaltzaindiaren Hiztegia). Subjuntibozko -n adizkiaren ondoan beharrezkoa eta nahikoa den baldintza adierazten du: Leku segurura hel nadin ber (‘Leku segurura heltzen banaiz’). ‘Bakarrik’ ere esan nahi dezake: Ala juduen ber da Jainkoa? Ala jentilen ere? (Leizarraga).

Baina, horretaz gain, erakusleen indargarria ere bada: berau/berori/bera; berauek/beroriek/beraiek; beronek/berorrek/berak…, gainerako postposizioekin ere: Hau berau eman zuen aditzera gure Salbatzaile berak (Añibarro); Ingeniatuko du berorrek nola salbatu ni ere, nahi badu, ezbanaiz ere digno (Lizarraga); Eta berau ikusirik, Zakarias ikaratu zen, eta beldurra sartu zitzaion (Añibarro); Baina euskara maite honi, eta beronen alde gauden euskaldunei heldu zaigu geure eguna (Kirikiño).

15.4.5f Berori errespetuzko izenordain gisa erabili izan da, aditza hirugarren pertsonan azaltzen dela (§ 13.3.4): Beti umore onean berori (Agirre); Berak ordainduko du gaur berorrek egiten dion oparia (Agirre); Beharko! Inguruko auzotarrek (bere maizterrak batzuk) denak berorika egiten zioten, haserretu ez zedin (Otaño).

15.4.5g Bera erakuslea aurreko berau eta berori baino orokorragoa da, haiek ez bezala, euskalki guztietan atzeman baitaiteke. Hauek dira bi erabilera nagusiak: andre bera etorri da vs andrea bera etorri da. Lehenbiziko kasuan determinatzaile indartu arrunta da, “andre hura” sintagmaren pareko. Bigarrenean aposizioan dago eta, hori dela eta, bai aurreko sintagmak (andrea) bai erakusleak (bera) kasu marka edo postposizio berdina hartzen dute. Gauza bat da, hortaz, alkate berarekin etorriko gara (lehen aipatu dugun alkate horrekin etorriko gara) eta beste bat alkatearekin berarekin etorriko gara (hots, ez edozeinekin, baizik alkatearekin). Joera handia dago bera hirugarren graduko izenordain gisa erabiltzeko, batez ere postposizioen kasu markak hartzen baditu. Orduan aise maizago ikusiko dugu izenordainaren erabilerarekin (§ 13.3.8): Berak ordea guziak aterarazi zituen, eta bere hiru ikasleak eta neskatxaren aita-amak berarekin harturik neskatxa zetzan tokira sartu zen (Iraizoz); Nekazariak alkate, edo nagusi balira, bakoitzak nahiko luke berari hori gordetzea (Kardaberaz); Gero eskaintzen dizkiot nire bizitza, eta egun guziko hitz, pentsamendu eta obrak, guziekin eta bakoitzarekin berari agradatu nahiez (Agirre Asteasukoa); Belar bakoitzak hartzen du berari doakion gozoa (Duvoisin).

Ikusten denez, bera-k adierazten digu aurretik doan izena bi bider aipatzen dela (nolabait esateko): Hastapeneko lagun berekin niagok: lau ingeles, hiru norteamerikano, bi indio (J. Etxepare). Adibide horretan, esaterako, hasieran sendia eta urlia lagunekin nengoen eta orain ere lagun horiexekin nagoela adierazten du berekin horrek, eta ez beste batzuekin.

15.4.5h Esan bezala, izen sintagmaren muturrean azaldu ordez, ekialdeko mintzoetan izenaren ezkerretara azaltzen da ber-: Ber gauza erran (‘gauza bera erran’). Baina erlatibozko perpaus baten ondoren ere azal daiteke, -(e)n momentuan, -(e)n bakoitzean… adierazteko: Bere atean bat ikusten zuen ber […], besoak zabalduz altxatzen zizkion (J. Etxepare); Ezen, urrunerat hautemaiten nuen ber, isilik jartzen nintzen, erdi ahalke, erdi izutua (J. Etxepare); Problemaren edozein askapen ongietorria izango da, Theresa beste jendeetara joaten uzten ez duen ber (Mirande); Eskoletan erakusten ez dena, beharrago baizik ez bakoitzak bereaz egin, ahal duen ber (Hiriart-Urruti).