Euskararen Gramatika

15.4.4. Erakusleak eta esapideak

15.4.4a Hortaz bi perpaus lotzeko erabiltzen dugu, balio ilatiboa duela: Zu eta biok ez ginateke hizketan ariko une honetan, isiltasuna izango bailitzateke nagusi, batasuna eta isiltasuna. Hortaz, orokorrean, ona da bai gauzen artean hutsune bat egotea, bai zu eta bai ni bi izatea eta ez bakarra (Gorrotxategi). Badira balio ilatiboa duten beste esapide batzuk ere, horrenbestez, hartara eta abar (§ 42.22): Ezkonduak eta aita edo ama ziren gehienak, eta zailxeago zen horrenbestez egiteko hura (Elosegi); Horrenbestez, ordea, ez ditugu aipatu film horretan ageri diren zabaldegi eguzkitsuak, jostailuzko etxekoak (Mitxelena); Hartara, hiri merkatari batean epaile gutxiago dago, eta lege gehiago (Iñurrieta); Hartara, sekula ez dut jakin nolako zirrara sorrarazi zioten erregeren hitzek, zirrararik sorrarazi bazioten (Epaltza).

15.4.4b Hala-hala Etxepareren garaitik dokumentatzen da, eta gaur egun ere erabiltzen da Iparraldeko hizkeretan: Baldin luzaro bekatun egoteaz […] egiten badiogu bidegabe Jainkoari eta Aingeruei, segur da hala-hala egiten diogula gure buruari ere (Axular); Hala-hala Baigorri aldekoek edo Hazparne inguruko batzuek eginen zuten beste hainbeste (Larzabal). Beste batzuetan ‘erdizka’ edo esan nahi du, eta Hegoaldean ere erabiltzen da esanahi horrekin: —Eta?… —Hala-hala… bihotzak ez du ongi erantzuten eta egunetan bakarrik hartu nahi ez duela, asko ahuldu da (Etxaniz).

Nola hala ere sail berekoa da: Nola-hala dutxatu, kolonia pixka bat sartu eta gidariarengana biratu nintzen (I. Araque).

Bestetik, hala nola ere aipatu behar da. Tradizioan Iparraldean eta Nafarroan ageri da gehien bat. Esanahiari dagokionez ‘… bezala’ esan nahi du batzuetan: Libra gaitzazu peril honetarik, hala nola libratu baitzenuen Abraham Kaldeanoen eskuetarik (Materre); Xuxen joan dituzu karguko urratsak, hala nola orenak erlojuko orratzak (Xalbador). Beste batzuetan ‘hots, adibidez, alegia…’ esan nahi du: Ur gehienak hormatuak ziren, hala nola Biebreko ura (Laphitz); Euskalaririk gehienek ukitu behintzat egin dute, hala nola Stempfek […] eta, inork baino barrenkiago, Rene Lafonek (Mitxelena). Azken kasu honetan aditzak menderagailua hartzen du batzuetan: Bekatu arinak direnean behintzat, hala nola baita emazte zuzenezkoa hiltzea (Mirande).

Horiek guztiak adberbioak dira.

15.4.4c Erakusle hauek absolutiboan doazenean harriduretan ere erabil daitezke: Hau duk egarria! (Lopez de Arana); Hori duk eta, adiskidea! (Morales). Askotan erakuslea errepikatzen da: Hura zen gizona, hura! (Agirre); Hura zen, hura, tonto-Pilatus! (Dibarrart); Hura zen hura penitentzia (Larzabal); Hau duk hau, beroa eta itomena (O. Arana); Hori duk hori segurantza (Olano); Horiek dituk, horiek, barrenak! (Jokin Muñoz); Larunbata, jaieguna!? Hauek dituk, hauek! (A. Elduaien, Berria).

Erakusleak artikulu modura ere erabil daitezke. Erlatibozko perpausetan, lehen edo bigarren pertsona singularrari badagozkio: Zertan pentsatzen ote duzu zuk, orainokoan ere, buruan ile duzun baino bekatu gehiago egin duzun orrek? (Axular). Erlatiboaren pareko egituretan, erlatiboaren aditza azaltzen ez bada ere: Nik bekatarionek (nik, bekatari naizen honek); Zuk zerriorrek. Hala ere, izen bizigabeari loturik ere azal daiteke, baina aurretik gradu bereko erakuslean doan neurrian: Hau etxeau benetan polita da. Horietan goian aipatu paralelismoa ez da hausten: nik… -onek; zuk… -orrek eta abar.

Ikus beste adibide ezagun hau: Maritxu nora zoaz, eder galantori? Kantu horretan, -ori elementuak ez du ezer seinalatzen, nahiz aditz komunztaduran ageri den zu horri dagoen lotua. Izen sintagma horrek eskatzen duen artikulua baizik ez da. Alde honetatik esan dezakegu erakusle bakoitza bilaka daitekeela (eta bilakatu dela) artikulu: Nik bekatarionek aitortzen diot… Hor ere gauza bera gertatzen da, eta bekatarionek subjektua ere ni izenordainari dago lotua. Erakusle bakoitzak dagokion artikulua hartzen du. Badira beste adibide batzuk ere: Zorionak polittori!; Begixen bistatik kendu zaittez, gaiztuori (T. Etxebarria); Tontuori, hago isilik. Bizkaieraz arrunta da ahozko hizkeran.

Azken batean, -a bera ere hirugarren graduko erakusle artikulu bilakatua baizik ez da. Gaur egun, -au eta -ori, lehen eta bigarren pertsonari loturik erabil ditzakegu forma markatu bezala; -a, berriz, edozein kasutan erabil daiteke. Hain zuzen, -au, -ori oraindik ere maiz erabiltzen ditugu erlatibozko perpausen ondoren: Zeure bizitzan dirua barra-barra erabili duzunorrek, proba ezazu orain nolakoa den miseria; Bekatu gehiago egin duzun horrek (Axular); Nekez uxa ditzaket, beraz, inoren ezpaiak, neronek ditudanak garbitzeko gauza ez naizenonek (Mitxelena); Hutsa naizenau huts geldi nadin (Orixe).

15.4.4d Norbaiti errespetuz zuzentzean eta gutunen hasieretan ere erabil daiteke hori: Hamabigarren urteko kanpaina amaitutakoan, jaun agurgarri hori —hasi zen postaburua… (Morales); Ongi etorria, aba agurgarri hori (Lizardi); Potter jaun agurgarri hori (I. Mendiguren); Andre agurgarri hori (gutunetan).