Euskararen Gramatika

15.2.2. Mugatzailerik gabeko sintagmak

15.2.2a Izen sintagma izen bereziak osatzen badu, pertsona nahiz leku izena izan, izen sintagma horrek ez du mugatzailerik izango: Mirenek eta Iñakik ez diote elkarri jaramonik egiten; Donibanen eta Eibarren oso hizkera desberdina dute, nahiz guztiak euskaraz egin. Kasurik arruntena hori da, baina badira izan berezi batzuk mugatzailea daramatenak ere: Bizkaia, Azpeitia eta abar. Itxura bertsukoa izanik ere, beste batzuetan berezkoa dute izen batzuek azkeneko -a hori: Donostia, adibidez. Batzuetan izen bereziak gehiago determina daitezke: Gure Axular handia / handi hura (§ 12.3.2).

Izen sintagmaren ardatza izenordaina denean ere, izen sintagma [-mugatzaile] motakoa izango da: Edonork daki horrenbeste; Zu behintzat ez zara gurekin etorriko. Izenordainak ezin dira determinatu haien izaera baita berez determinatzaile izatea. Horregatik, izen bereziekin ez bezala ezin dugu *ni handia / handi hau edo holako zerbait esan.

15.2.2b Egin, eman, hartu, bihurtu… aditzekin elkartzen ditugun izenak. Adibide gehienak egin aditzarekin osatzen ditugu: Min egin zion bihotzak: tinko-tinkoa hartu behar izan zuen bihotz hori (Barbier); Sarritan, luma erortzen utzi eta amets egiten zuen (K. Zabala); Aberriaren alde lan egiteak bere ordaina izaten du (Jimenez). Baina beste lokuzio hauek ere arruntak dira: Min hartu arren eutsi dio sendo eta han gelditu da (Barriola); Min hartu al duzu? (Soroa); Orduan haragiaren arauaz ezin garateke haserretu gabe, min hartu gabe, eta barenean irakin gabe (Axular); Ordu hartan manu eman nizuen, nioelarik: Zuen Jainko jaunak […] (Duvoisin); Alde haietako artzain, eta unaiak Isidrori kontu eman, eta andrea gaizki, edo pauso gaiztoetan zebilela salatu zuten (Kardaberaz); Behar du beraz fraidearen izpirituak kontu eman, zer darasaten haren ezpainek (Joanategi); Jaungoikoari kontu eman zion (Soroa); Sakristaua itxura hartan ikusteak beldur eman dit (Labaien); Jauna, zure urrikalmenduak asti eman dit (Duvoisin); Nahikoa lan egin du hark bere urteetan (Agirre); Alde askotara lan egin behar dugula, jakina (Larreko); Zuetarik bat bederak hil araz beza bere ahaide idoloei ohore bihurtu diotenak (Larregi).

15.2.2c Perpaus batean bi izen sintagma nor kasuan ditugunean, bietatik bat bigarren mailako predikatua delarik (§ 24.4): Hona hemen Ameriketara artzain joandakoren batek egindakoa (Arranz); Zortzi urterekin artzain joan zela bere anaiarekin Extremadura aldera […] (Atxaga); Beraz, aurtengo San Joan gauean ere, une batez, harriak ogi eta urak ardo bihurtuko dira (Anso); Aita izan ote zuen “Hor konpon, Mari Anton” lehenbiziko aldiz esan ziona medikuaren etxera neskame bidali zuen egunean? (Lertxundi); Jaunak apaiz izendatu zaitu Joiadaren ordez (Elizen arteko Biblia); Ondorioz kanpaina bat izan zen honen kontra apezpiku izendatu zutelarik (Arbelbide); Alkate izendatu zutenean, berriz, Azpilgo ehorzlea eroetxera bidaltzea izan zen bere lehen neurria (Irigoien); Juan Pedro Aguirre, edo oraino Etxezuri, Luzaiden alkate egon zen denboran, bere indar eta eragin haundiaz baliatu zen herriaren alde jokatzeko (Aintziburu eta Etxarren); Gero, 1936ko otsaileko bozetan herriaren gehiengoak berriro alkate hautatu zuen (Jimenez).

Adibide horietan, pertsonaren egoera, estatusa, edota materia aldaketa adierazten duten izen sintagmak mugagabean azaltzen zaizkigu (euskaraz perpaus bakoitzean kasu bakoitzeko sintagma bakarra dugulako erregelaren salbuespena).

Aditzei dagokienez, berriz, joan, egon, bidali, bihurtu, hautatu, aukeratu, egin, izendatu eta abar aurkituko dugu.

15.2.2d Izenondoa, atributu (predikatua) funtzioa betetzen duenean (ikus § 14.6 eta 24. kapitulua), mugagabe gisa erabil dezakegu. Iparraldean eta ekialdean honetarako joera handiagoa dago; Hegoaldean eta mendebaldean txartzat ematen ez bada ere, askoz maizago eransten zaio mugatzailea adjektiboari: Egoki eta bidezko da, zuzen eta osasungarri, Zuri, Jaun guztiz ahaltsu horri…; Ikusteko zen orduan mutiko horren zangoek, patarra gora on baziren, patarra behera zer balio zuten! (J. B. Elizanburu); Ezen egoki da guk zuzen den guzia honela bete dezagun (Duvoisin); Egoki da irakurleak jakin dezan (Juan Garzia); Egoki da, eta zuzen, senideez oroitzea (Elizen arteko Biblia); Zu zaitu jabe, zuzen da ezagut dezazun (Jon Muñoz); Zuzen da definitzea erranez honela (Xarriton); Adiskide zintzoa osasungarri da bizitzan (Elizen arteko Biblia).

15.2.2e -n eta -z (Iparraldean -kin ere) kasu markak hartzen dituzten izen sintagmek, batik bat izen soilez osatuak badaude, badirudi adberbio antzeko balioa hartzen dutela, eta izen sintagma horiek [-mugatzaile] motakoak izan ohi dira (§ 21.6, § 22.2.4.3, § 22.6.7c): Oinez ibiltzen hasia zagok (Agirre); Turutaren durrundak sutan ezartzen du (Duvoisin); Elur eta ilunpeak estali du ibarra eta mendia: nire bihotza, elurretan dagoen hilobia (Jautarkol); Ilunpetan zegoen lurra (Agirre); Ostegun arratsaldeetan Green Point-era joaten da autoz (O. Arana).

Iparraldean -kin kasu marka hartzen duten izen sintagmak ere nola? galderari (eta ez norekin? galderari) erantzuten dioten neurrian, mugagabean azaltzen dira: Bozkario handirekin hartu zuten eman nien berria.

Hala ere, kontuz ibili behar dugu, ilargi, eguzki eta beste batzuekin ere honako bereizketok egiten baititugu: Aziendetan, aziendetan duk urrea, ez ilargian ez! (Larzabal); Egungo Ebanjelioan aipatzen dizkigu Jesukristok seinale izanen direnak eguzkian, ilargian, izarretan, itsasoan eta lurrean azken juizioko egunaren aitzinean (Lizarraga); Orduan izanen dira seinaleak eguzkian, ilargian eta izarretan, eta lurraren populu guziak izanen dira hersturetan (Haraneder); Eta etxeraino ez zela zabaldu esan zion, etxeko leihorik txikienean gauero ilargitan irakur zezala erreguturik (E. Bustintza); Zerua, zein ederra den. Mendiak, horra ilargitan (Arrese Beitia); Eta utziko dituzte kanpoan egon daitezen eguzkitan, eta ilargitan, eta zeruko izarren aurrean […] (Uriarte).

Lehen hiru adibideetan ilargi hitza etxe, baso edo beste izen baten parekoa dugu. Nafarroan -n kasu marka hartzen duten izen sintagmetan, sutan/suan bereizketa egiten da, hots, mugagabe/mugatu singular: Jar ezazu eltzea suan!; Etxea sutan dago; Etxea ketan dago; Suhiltzailea kean sartu da (ikus § 20.1).

15.2.2f Prolatibo deitzen zaion kasua adierazten duen postposizioa beti mugagabeari eransten zaio: Erregetzat hartu dute, benetan errege itxura baitu; Tontotzat daukate, baina edozein egunetan ohartuko gara uste duten baino azkarragoa dela.

15.2.2g Gauza bera gertatzen da bat zenbatzailearekin aurkitzen dugun -en bat egituran, beti mugagabean erabiltzen dugu: Ikasleren bat kopiatzen harrapatzen baduzu, bidal ezazu kanpora.

15.2.2h Hemen aipatutako egiturez kanpo, izen sintagmek mugatzailea edo erakuslea eraman beharko dute. Mugatzaile (nahiz erakusle) hauei izen sintagmaren eskuineko muturra dagokie: Zirku horretako elefante zuria zoragarria iruditzen zait; Mutiko hori andereño guztiek maite dute.

Kontuan har dezagun mugatzaile edo erakuslea izen sintagma osoari dagokiola, ez ondoan ezkerretara dagoen elementuari bakarrik. Beraz elefante zuri multzo osoa da -aren bidez mugatzen dena, ez zuri bakarrik.

15.2.2i Zenbaitetan -ik partitiboa ere erabiltzen dugu -a artikuluaren ordez. (§ 18.5).