Euskararen Gramatika

14.10.4. Mailakatze adberbioak

14.10.4a Adjektiboaren mailak adierazteko adberbio berezi batzuk erabiltzen ditugu: oso, guztiz, biziki, nahiko, aski, samar, batere eta abar. Ez dute denek maila mota bera adierazten, jakina. Batzuetan goi maila adierazi nahi dugu, beste batzuetan nahikotasuna edo konparazioa, eta ezeztapena ere zenbait kasutan. Horretarako erabiltzen ditugu adberbioak.

Goi maila adierazteko euskarak dituen adberbiorik erabilienak oso, guztiz, biziki, txit, arrunt, erabat, zeharo, izugarri, gogorki, itsuski, hagitz, ondo, ongi, franko, lar, sobera… bezalakoak ditugu. Literatura tradizioan xoil ere erabili izan da Iparraldean, egun indarrik ez duena maila adberbio gisa: Non baitirudi zeruaz xoil benedikatua (Goihetxe); Egia da, ordea, ez da ez xoil eta alde guztiz ilun ere izanen (Axular).

Adberbio hauek adjektiboaren ezkerrean dute tokia: Neska hura oso polita da; Erabat aspertuak geunden; Franko gaztea da; Biziki neska atsegina zen Edurne. Adjektiboa izen sintagma baten barnean baldin bada, ordea, bi joera nagusi ditugu adberbioaren kokalekua finkatzeko: a) batzuetan mailakatze hori izenaren eta adjektiboaren artean ezartzen dute (arazo oso larrietan murgildua dabil) eta b) beste hiztun batzuek nahiago dute adberbioa izenaren ezkerretan sartu (oso arazo larrian murgildua dabil). Tradizioan ere bi eratako adibideak ageri dira: Oso bihotz txarra duzu (Apaolaza); Ez zirudien etxera joateko oso presa handia zuenik (Txillardegi); Oso bikote barregarria (Uztapide); Gizon oso ona zen (Garate); Sinetsi diet zure liburuei eta hango hitz oso ezkutuei (Orixe); Segurak aiuntamentu oso zaharra zeukan (Insausti).

Gainerako adberbioekin berdin gertatzen da: biziki kantu ederra / kantu biziki ederra; izugarri liburu polita / liburu izugarri polita eta abar.

Batzuetan oso aditzarekin ere erabiltzen da: Pena guzietatik, bihotza oso argitu zitzaion (Lardizabal); Hilabete honetan gaztetu da oso (Apaolaza); Oso zait atsegin hango giroa (Mitxelena); Hemengo sagardo-egintzak gutxitu dira oso (Uztapide). Bestetik, adjektiboa ere izan daiteke: Liburu osoa irakurri zuen; Gobernu osoa joan zen; Maitasun osoa adierazi dio eta abar.

Maila adberbio hauek guztiek ez dute zeharo banaketa bera, baina euskalkien araberako erabilera desberdinagatik zaila gertatzen da gauzak xeheki azaltzea.

14.10.4b EGLUn esaten da zenbaitek gaizki ikusten duela ingurumen batzuetan “gero eta hedatzenago” ari diren anitz maite ukan, asko gustatu… bezalakoak (EGLU-I: 182). Hori bakarrik esaten da, baina testuinguruagatik badirudi asko maite zaitut eta horren gisakoak baztertzen direla oso maite zaitut gisako egituren alde. Baina hori ez da batere berria. Egia da literatura tradizioan badirela Oso maite ninduen (Orixe); Oso maite nuen (Urruzuno); Oso maite izaten zuten (Salaberria); Zure semea oso maite du (Altzaga) bezalako adibideak, ez gehiegi, esateko, baina anitzez ugariagoak dira beste eredukoak: Ez duzu anitz maite Jesus (Mendiburu); Beraz Iainkoa hagitz maite, baduzu, Filothea (Pouvreau); Guztiz maite zuen […] Dariok (Mendiburu); Nagusiak anitz maite zuena (Duvoisin); Hainbat maite dudan seme hau (Duvoisin); Guziz maite gaituen Aita (Joanategi); Guziz maite zuen seme bat (Iraizoz); Zein baitzuen guziz maite (Leizarraga); Hau guziz maite baitu (Haraneder); Guztiz maite zuela Euskal Herria (Etxeita); Gure bihotzak guztiz maite duena (Otaño); Euskaldunek anitz maite dute (Manezaundi); Anitz maite ere zuelakotz (Barbier); Jon asko maite dut (Lizardi); Asko maite dudalako (Barriola); Asko gustatu zitzaion haren egiteko grazia (Txirrita); Elkar arras maite zuten bi haurrek (Zerbitzari); Mintzaira polita arras maite dut (Manezaundi) eta abar. Eta gaurko idazleen artean ere asko modukoa maizago ikusten da holakoetan oso modukoa baino.

14.10.4c Han berean (EGLU-I: 182) aipatzen da segidan asko-rekin gauzak are konplikatuagoak direla. Lapurdiko tradizioan, esaten da, aski-ren balioa duela eta batzuetan adjektiboaren ezkerrean eta besteetan eskuinaldean jartzen dela. Adibide hauek ematen dira: Bera baita bere baitan eder asko (Axular) eta Berak dira bere baitan asko klar eta ozen (Axular). Gauzak, ordea, ez dira hain sinpleak. Hasteko, bi adibide horietaz aparte nekez aurkituko dira adibide gehiago. Bada bat Duvoisinena: Asko gazteago hartu izan dituen bezala. Ez dugu besterik ikusi. Beste kontu bat da izenarekin ageri denean asko. Orduan bai, Iparraldeko idazle anitzek Hegoaldekoek bezala erabiltzen dute asko, nahiz izenaren ezkerraldean paratzea aski arrunta den: Zuk beraz zigila ezazu ikuspena, asko egunen buruan gertatu beharra delakoz (Duvoisin); Euskararen ez ikastea, gure auzo gurekin hainbertze egiteko duketenentzat, beren buruen asko erraztasunez gabetzea da (Hiriart-Urruti); Bertze asko berri bezala (Hiriart-Urruti); Bazen oraino asko lan egiteko (Larzabal); Bederen orain asko gelditzen zaigu egiteko (Duhalde) eta abar. Erabilera hori aski hedatua da.

Axularrek eta Gazteluzarrek badituzte hainbeste adibide aski-ren balioarekin, baina horietako oso gutxi dira adjektiboekin. Axularrek ia ez du aski inoiz ere erabiltzen (lau agerraldi bakarrik). Gazteluzarrek eta Leizarragak behin ere ez. Horregatik Leizarragak (eta Mirandek ere) erabiltzen du batzuetan asko zenbatzailea aski-ren balioarekin. Hona hemen adibide batzuk: Ez ziren bideak asko segur (Axular); Ez da asko gaizkirik ez egitea (Axular); Asko goizik latinen kultura eta hizkuntza ezagutu zituztela (Mirande); Egunero Jainkoaren obrak meditatu behar dira, ala astean egun batez asko da? (Leizarraga); Asko duzu zuk manatzea, asko hitz bat erratea (Gazteluzar).

Gaur (hala esaten da EGLU-I liburukian) Gipuzkoan asko erabiltzen da goi maila adierazteko, eta izenondoaren eta adberbioaren eskuinaldean jartzen da, mugatzaile eta guzti, zenbaitetan: Alai askoa zen gure mutila!; Iñaki han azaltzen zen lasai asko… Adibide anitz ageri dira gaurko idazleen artean: Natural askoa iruditu zitzaion (M. Mujika); Erlatibismo horren formulazio egoki askoa Txillardegik eman du (Azurmendi); Tipo jator askoa (J. A. Arrieta); Gizon zintzo askoa (Atxaga); Ilajez harro askoa (Lertxundi); Kontu bat harrigarri askoa (Juan Garzia); Zuzen askoa zen (Juaristi).

Baina erabilera hori ez da gaurko kontua, eta XX. mende hasieratik badira adibideak gipuzkoar idazleen artean (Lizardi, Labaien, Iztueta eta abar). Bada Etxeberri Ziburukoaren ondoko adibide hau ere, bitxia gertatzen zaiguna, ez baitu lapurteraz inolako lekukotasunik bestela: Zure semearen gorputz sakratuaz Jainkoa, Ohore handia duzu guk probetxu askoa (Etxeberri Ziburukoa).

14.10.4d Horren gisako zerbait gertatzen da batzuetan ondo eta ongi-rekin ere, maila adberbio gisa erabiltzen direnean: Ondo gazterik hil zen gizajoa!; Ongi tristea zen nobela hura; Luis izan zen ondo gazterik (Kardaberaz); Ondo galanta da zuen mutikoa (Azkue); Nere ahala ongi ttikia izanagatik […] (Diharasarri) eta abar.

14.10.4e Nahikotasuna adierazteko holako elementuak erabiltzen ditugu: nahiko(a), aski, asko, dexente, samar… Sail honetan samar besteetatik bereizten da, ez baita zenbatzailea: Lan zail samarra eman digute… Arrunta da gipuzkerazko literaturan: Serio samar jarrita (Lizardi); Urrun samar geunden (Iraizoz); Gogor samar aurpegia eman ziolako […] (Agirre); Merke samar dute saldu (Orixe); Haserre samar ikusi behar gaituzte (Txirrita) eta abar. Neurri batean, samar hau hurbil dago, esanahi aldetik nahiko adberbiotik, nahiz ez den gauza bera. Hola, zer moduz egin duzu lo? galderaren erantzuna nahiko ongi edo ongi samar izan daiteke, besteak beste. Nahiko ongi erantzuten duenak ongi samar erantzuten duenak baino zerbait positiboago erantzuten duela dirudi. Era berean, nobela bat on samarra dela esatea badirudi nahiko ona dela esatea baino zertxobait gutxiago esatea dela.

Nahiko eta aski baliokideak direla esan dezakegu: Nahiko neska polita aurkitu du gure Joxek; Aski aberatsak dira Peruren gurasoak. Ez dirudi, esanahi aldetik, desberdintasunik atzeman daitekeenik adibide horietan nahiko eta aski-ren artean. Bestetik, nahiko eta nahikoa erabiltzen dira. Adibide zaharrenetan, mendebaldekoak beti, izenaren ondotik nahikoa ageri da maizago, eta nahikoa da nolanahikoa esapidean ageri den aldaera bakarra. Iparraldean nahiko erabiltzen dute Iratzederrek, Jatsuko Etxeparek eta Xalbadorrek, eta oro har, gaur egun, nahiko da forma erabiliena adjektibo edo adberbio/esapide adberbialekin ageri denean: nahiko luzea; nahiko ederra; nahiko ergela; nahiko ongi, nahiko erraz… Izena eta adjektiboaren artean ere joaten da: gizon nahiko ergela; kapa nahiko handia; jangela nahiko handia… Baina ez da beharrezkoa, eta aurretik ere joan daiteke: nahiko erren handia; nahiko etxe handia; nahiko presio handia… Ez da arraroa idazle berak bietara erabiltzea gaur egun.

Aski eta asko adberbioaren eskuinean ere ikusiko ditugu esapide batzuetan: segur aski; seguru asko.

14.10.4f Ezezko predikazioetan ukapen osoa batere-ren bidez egiten da: Etxe hau ez da batere polita; Mutil hori ez da batere ikasle ona. Ikusten denez, batere hau adberbio sailekoa da eta izen predikatuetan bakarrik ageri da, ez bestelako izen sintagmetan: *Batere etxe merkeak ez dituzte saltzen. Forma arautua batere izanik ere, aldaera asko ditu mintzoen arabera: batre, baterere, bapere, bape, batbere, bate eta abar. -ik marka duen izen sintagmetan ageri da: Ez dute kontzientzia onik batere; Ez dut dirurik batere; Ez genuen asmorik batere zuri esateko eta abar. Gabe duen izen sintagmekin ere arrunta da arras: Batere zapore gabekoa da; Batere dirurik gabe gelditu ginen. Arrunta da ere galde edo baldintza perpausetan: Probetxurik batere hartu duk hortik?; Batere baldin bada haien artean hola pentsatzen duenik…; Baldin badu batere indarrik… eta abar. Batzuetan edozein esan nahi du: Herriko bertze neskatxa batere baino gehiago zen. Adberbio huts gisa ere: Ez dugu duda egiten batere; Mundu hau ez da bigunago batere; Bere partetik ez zuen batere entsaiatu; Hori onarturik ere ez dute batere garbitzen beren zorra; Kopeta beltza batere argitu gabe sartu zen sukaldean…