Euskararen Gramatika

14.3.1. Adjektiboen tokia

14.3.1a Adjektiboak izenaren inguruan hartzen duen tokiaz aritu gara aurreko pasarteetan. Eta -dun, -(t)ar amaiera duten hitzek sortzen dituzten arazoak kendurik (§ 14.2.3), adjektibo arruntak izenaren eskuinean ageri direla esan dugu. Kontua da, ordea, izenek adjektibo bat baino gehiago ere hartzen ahal dutela. Adjektibo horietako bat gentilizioa edo -dun amaierakoa bada, jakina, izenaren ezkerrean agertzen ahal da, adjektibo segida arintzeko-edo, eta kalifikatzailea, berriz, eskuinean: hondarribiar mutil gazte bat; dirudun andre zaharra; nafar mediku famatua. Hala ere, biak eskuinean ere ikus ditzakegu: mutil gazte hondarribiarra; andre zahar diruduna; mediku nafar famatua. Hala ere, hurrenkera guztiak berdinak dira? Beste hitzetan esateko, mutil hondarribiar gaztea, andre dirudun zaharra edo dirudun andre zaharra bezalakoak berdin erabiltzen ditugu euskaraz? Berdin ditugu nafar mediku diruduna, mediku nafar diruduna eta mediku dirudun nafarra?

Ikusten den gisan aukera anitz ditugu eskura. Zaila da hor arau estuak ematea, baina, lekukotasunak aztertuz, esan daiteke hurrenkera batzuek aukera handiagoa dutela beste batzuek baino. Kontuan izanik adjektiboak izenari buruzko informazio gehigarria ematen digula (kolore, tamaina, luze/laburreko neurria, adina…), informazio horietatik garrantzitsuen sentitzen duguna izenaren ondoan jartzeko joera dugu: herri txiki polita diogunean tamaina azpimarratu nahi dugu eta herri polit txikia diogunean, berriz, gehiago nabarmendu nahi dugu herriaren edertasuna. Tamaina eta kolorea adierazten duten sintagmetan kolorea lehenago aipatzeko joera dugu: kapela urdin zabala, kapela gorri handia, pipa beltz motza bezalakoak errazago ateratzen dira kapela zabal urdina, kapela handi gorria edo pipa motz beltza baino, nahiz azken hau J. B. Elizanburuk erabiltzen duen. Zernahi gisaz, esan bezala, hiztunak zein adjektibo sentitzen duen garrantzizkoago, hura jarriko du izenaren ondoan.

14.3.1b Lafittek (1962: 120) aipatzen du hiztunaren asmo pragmatikoak agintzen duela adjektiboen hurrenkera. Hori aurretik esandakoarekin loturik egongo litzateke (zer azpimarratu nahi dugun, hori jarri lehenik, alegia), baina ezaugarri pragmatiko horrekin hitzen “harmonia” ere aipatzen du. Hau da, badirudi hizkuntza aldetik hurrenkera batzuk harmonizatuago leudekeela beste batzuk baino. Harmonia horren barnean kokatuko litzateke lehenik laburra eta gero luzea hurrenkera, EGLUk ere aipatzen duen gisan (EGLU-I: 162). Goenagak (1980) ere gauza bera dio.