Euskararen Gramatika

14.2.1. Adjektibo kalifikatzaileak

Orain arte eman ditugun adibide gehienetako adjektiboak adjektibo kalifikatzaileak dira. Gramatika batzuetan adjektibo arrunt ere deitzen dira. Esan bezala, izenaren berezko ezaugarriren bat nabarmentzen dute. Adjektibo kalifikatzaileek koloreekin dute zerikusia (gorri, zuri), neurriarekin (handi, txiki, luze), izaerarekin (eskuzabal, maitagarri), formarekin (makur, zabal), izenaren bestelako ezaugarriekin (berri, zahar, ikusgarri), kopuru edo kantitatearekin (bikoitz, bakun) eta abar. Eta esan dugu holako adjektiboak izenaren eskuinean jartzen ditugula. Batzuetan, egiten den kalifikazio hori metaforikoa izan daiteke: Zure hitz beltz horiek kezkaturik utzi naute. Baina, beste hizkuntza batzuetan ez bezala, euskaran ez du horrek aparteko eragin sintaktikorik sintagma osatzean.

Euskal hitz batzuek, hala ere, arazoak sortzen dituzte. Adjektibotzat jo izan dira gramatiketan (ikus, adibidez, EGLU-I: 159), eta izenaren eskuinean nahiz ezkerrean ageri dira. Harridura perpausetan hurrenkera aldatzen da: handia, zientzialari hori! Badira beste bi kasu gehiago: -dun atzizkiarekin osatutako hitzekin gertatzen dena, eta gentilizioekin (-ar atzizkia erabiltzen dutenekin, bereziki). Horietan bi hurrenkerak onartzen ditu euskarak: dirudun neska, nahiz neska diruduna; frantziar idazlea, nahiz idazle frantziarra. Geroago (§ 14.2.3) itzuliko gara berriz ere puntu honetara, eta erabileraren gorabeherak hobeki zehaztuko ditugu. Adjektiboen arteko sailkapena dela eta, beste hizkuntza batzuetako gramatikek beste hitz mota batzuk ere sartzen dituzte adjektiboen artean: erakusleak (hauek, horiek eta horien parekoak, delako hizkuntzan), posesiboak (neure, zure… bezalakoen parekoak), galdetzaileak (zein, zer… bezalakoak), guk “zenbatzaile zehaztugabeak” deitzen ditugunak (batzuk, guztiak eta horien gisakoak) eta abar. Guk ez ditugu adjektibotzat hartuko. Edo forman oinarriturik, ingelesez, esaterako, gramatika batzuk “-ing bukatutako adjektiboez” mintzo dira. Horiek guztiek osatuko lukete adjektiboen multzoa: azkenekoa, batzuetan, euskararen -tze, -le, -ari… bezalakoen parekoa litzateke. Egia da kantari edo saltzaile gisako hitzek adjektiboen funtzioa izan dezaketela euskaraz (neska kantari, gizon saltzaile…) baina, nolanahi ere, horiek, adjektibo balira, adjektibo arrunten artean sartuko lirateke. Egokiagoa da, zernahi gisaz, izentzat hartzea, batzuetan adjektibo gisa erabiltzen ahal badira ere, beste izen batzuekin gertatzen den bezala: gizon umea da hori edo mutiko astoa esaten dugu, edo neska oiloa, nahiz ume, asto eta oilo izen hutsak diren, batzuetan adjektibo bezala erabiltzen ahal direnak. Hortaz, horiek ere ez ditugu adjektiboen artean sailkatuko.

Esan dezagun izena aldatzen duten hitzak bakarrik joko ditugula adjektibotzat, dela izenaren berezko ezaugarria nabarmentzen duten (etxe handia), dela kanpoko beste zerbaitekin erlazionatzen diren (ingeniari industriala). Lehenbiziko sailekoak adjektibo kalifikatzaileak dira, eta bigarrenekoak erreferentzia adjektiboak. Alde batera uzten ditugu, oraingoz, -dun eta -(t)ar atzizkiekin osatzen ditugunak.