Euskararen Gramatika

13.10.7.1. Norbait, zerbait

13.10.7.1a Galdetzaileetatik eratorritako izenordainak dira norbait eta zerbait.

Norbait beti izenordain dugu, izenordain mugagabe, erreferentzia zehatzik ez baitu. Eta nor bezala, norbait ere pertsonentzat erabiltzen da: Norbait sartu da gelan; Norbaiti eskatu behar zenioke laguntza.

Norbait-en erabilera nagusiak hauek dira:

– Norbait izan esapidea, nor izan-en tankerara erabiltzen dugu: Bada norbait gizon hori; Euskal Herri honetan norbait garenak; Ailegatu eta berehala norbait nintzen gotorleku setiatuan (Epaltza).

– Batzuetan, pluraleko lehenbiziko pertsona gisa ere erabili izan da: Sendiak ez osorik irautea betikoa da; norbaitek hil beharko dugu eta orduantxe puskatuko da (J. A. Irazusta).

– Beste duela aurretik: Beste norbaitek oihu eta oihu eginagatik (Mendiburu); Beste norbaiten zintzotasuna (Inza); Beti izango da beste norbait bera baino trebeago (Mihura).

– Ere-rekin batera: Norbaitek ere egin dit malizia handia¹⁴⁹ (Etxepare); Esan zion norbaitek ere ea zertako zebilen txorakeria haietan (Goñi).

– Aurretik -tik edo -rik marka duen izen sintagma duela: Halako jendetarik norbaitek pizten dizkion… (Duhalde); Eri edo gaixo aurkitzen da zuetatik norbait? (Agirre Asteasukoa).

– Aurretik -ko marka duen izen sintagma duela: Zeruko norbait (Hiribarren); Lurdesen nahi eta nahiez beste munduko norbait azaldu dela (Goñi); Enauteneko otto Nane edo auzoko norbait (Larre).

– Ezezko perpausetan: Zeren norbaitek ez badauka bere etxetiarrez […] arta eta kontu (Pouvreau); Orain ere deusik ez ninteke, norbaitek ez banindu egin (Duhalde); Zerk ibilarazten du izadia aurrerantz, han ez baldin bada Norbait? (Villasante).

– Erakusleekin: Norbait hura erregeren odoleko andre bat zen (Laphitz); Banekien norbait hilen zela, norbait horrek hura hiltzen ez bazuen lehenago (Larzabal); Norbait hau zu baino boteretsuago edota ahulago izan daiteke (Unzurrunzaga).

– Adjektiboekin, mugagabean: Norbait handirekin (Lafitte); Haiengandik ikasi nuen, ahaleginean, Zu norbait handi zinela sumatzen (Orixe).

– Nor edo nor. Ikus aitzinago (§ 13.10.7.2).

13.10.7.1b Zerbait ere gehienetan izenordain gisa ageri zaigu, baina pertsona ez direnentzat: Zerbait gustatzen zait (-perts.); Norbait gustatzen zait (+perts.). Batzuetan pertsonari dagokion predikatuaren erreferentzia duela ere erabiltzen dugu: Lur baizen ez garela / kanpotik iduri arren / zerbait bertze garela (Tartas); Ezkongaietan zerbait banintzen / ezkondu eta ezer ez (Iparragirre); Zerbait bazelakoan / ta azkenean hutsa / horrek ez dik balio / zakurraren putza (Txirrita); Jakina! Gaur hamazazpi urte, ni ere zerbait banintzen (Etxaniz).

Anitz aldaera izan ditu tradizio idatzian, formari dagokionez: zerbeit, zerbaizt, zerbaita, zerpeit. Iparraldean zerbaitetan, zerbaitetara, zerbaitetarik ageri dira. Hegoaldean, berriz, zerbaitetan eta zerbaitetara horiekin batera zerbaitean, zerbaitera, zerbaitetik, zerbaiten, zerbaiteren, zerbaitez (gehien erabilia Ipar nahiz Hegoaldean) eta zerbaitetaz. Gaur egun nahiko galdua den moldea ere erabili izan da tradizioan: bait-ek hartu beharrean, zer-ek hartzen dituela postposizioak. Holako hauetan bezala: zertanbait, zertazbait eta abar. Makilkada ederrak ematen zizkiela zertanbait huts egiten zutenean? (Orixe); Ez da ongi soineko harroarekin […] elizara etortzea […]. Zergatik bait agindu zuen elizak ez dakiela sakramenturik eman honelakoei (Agirre Asteasukoa); Zertanbait minkiro zesaion Titirori Melibeok (J. M. Tolosa, Euskal Esnalea).

Adjektibo eta adberbioekin ‘pixka bat, apur bat’ esan nahi duela erabiltzen da, eta, ondoko adibideek erakusten dutenez ere, adjektibo batez lagunduta doanean, adjektiboa mugatuan nahiz mugagabean ager daiteke: Zerbait hobeto ezagutzeko (Kardaberaz); Zerbait epelak eta nagiak Jaungoikoaren zerbitzuan (Mogel); Europa dioenak zerbait gehiago dio, nahi eta ez (Mitxelena); Pitin bat bizitxoa, zerbait barekorra… (Agirre); Sasoi honetan zerbait goizago jaiki liteke bai (Soroa); Beste aldean, zerbait atzeratxoago, mahai txiki bat (Etxaniz); Zuhur nenbilen, zerbait berezi esan nahi zidala sumatzen nuen (Atxaga).

Aditz batekin, ‘neurri batean’ adierazi nahi duela: Ezen, baldin are gehiago zerbait loriatu nahi banaiz gure puisantzaz, ez naiz ahalketuren (Leizarraga); Galdu dut zerbait neure pazientzia (Mogel); Ona da haurrak, zerbait gogortuak edo haziak direnean ekartzea Elizara (Agirre Asteasukoa); Arintzen ziren zerbait haren neke eta nahigabe handiak (Mendiburu); Ikasia zuen honek, zerbait bederen, klarinetea jotzen (Larre).

Garrantzi handikotzat hartu, kontuan izatekoa: Gure tokietan ere, teilerietan egiten dituzte labe batzuk zerbait iduri dutenak (Duvoisin); Orduko tratuetan zerbait zen gero zazpi mila liberakoa (Oxobi); Hau zerbait zen (Oskillaso); Orduan izan ginen haurrentzat bederen zerbait bazen Bestaberri (Larre).

Aditz jakin batzuen laguntzan. Izan aditza 3. perts. sing. eta perpaus menderatuarekin: Noizbait iraungitzen balira berretzen nauten suak, zerbait liteke, kontsola nintzeke (Mihura); Hainbertze eta hain ondorio minezko egitekoei buru eginez, irautea bera zerbait duzu (Hiriart-Urruti); Haren haztea bera bada zerbait. Bazeneki zein huts egin errazak diren eta minberak (J. Etxepare); Erran gabe doa Azkaineko sasi-mirikuak ez zekizkiela landare horien izen ez frantses ez latinak: zerbait da euskarazkoen jakitea bera (Zerbitzari). Jakin, ikusi, kosta… aditzekin: Zerk izutzen gaitu? Dudagabe zerbait kosta behar da bizitzaz aldatzeko (Duhalde); Bertsotan zerbait jakina zen Etxetako Joxe Mari (Tx. Garmendia); Ordu arte, zerbait ikusirik bazuen Frantsesek […] baina zer ziren […] horko itsuskerien ondoan? (Narbaitz); Gain haietan egunak luze eta bortitz dituk gero… Zerbait dakiena mintzo zaik (Larzabal); Ipar Ameriketako zinemaz zerbait dakitenek… (Mitxelena).

Erakusleekin ere erabiltzen da. Tradizioan ikusten ahal dira adibideak: Ezin derrakete zerbait hura zer den (Haraneder); Zerbait horri, nahi dutenek, Arima esan diezaiokete (Mirande); Orduan bera presentatu zen latineko zerbaitera, eta latineko zerbait hori Salamankan zegoen (Mitxelena).

Ezezkako perpausetan: Erakarri egiten ninduen aurpegiaren ikuskariak, ordu arte ikusi ez nuen zerbait nabaritu niolako (Saizarbitoria); Holako zerbait ez ote didazu jadanik ere errana? (Dirassar).

Zer edo zer. Ikus beherago (§ 13.10.7.2).

Izen bati dagokiola, ezkerrean nahiz eskuinean: Bestetik, bidean zerbait erremedio ematen dizkio lagunak Tobiasi… (J. A. Mujika); Baina nehor ez hilik ere, oro kutsatuak, orok zerbait min eta kalte (X. Arbelbide); Laguntza zerbait nahi bazenu edo… (Landart); Nahi nuen beste min zerbait ahantzi (Aintziart); Zerbait obra egitera (Etxepare, Hitzaurrea); Atsekabe handi zerbait (Joanategi); Zerbait gauza (Joanategi); Koleraren iraungitzeko on da zerbait lani lotzea (Axular); Zerbait berri txar ote zuen? (Laphitz); Zerbait berri baldin bada gaztigatuko dizuet (Izeta); Halarik ere, bazen nitaz zerbait fama hedaturik, eta gerla ondoan… (Xalbador).

13.10.7.1c Zerbait eta norbait, izenordain izanik ere, adjektibo baten laguntzan ager daitezke eta horrelakoetan izen sintagma eta guzti erabili ohi dugu. Alegia: Zerbait ona aurkitu du = Ona den zerbait aurkitu du; Norbait jakintsua behar dugu = Jakintsua den norbait. Lekukotasun anitz badira: Halaz guztiz, guretzat zerbait ikusgarria badu (J. A. Irazusta); Zerbait behar dut, ikusten ez den zerbait eder eta jasoa (Gandiaga); Eguneroko hizkuntza zerbait bizia da (Mitxelena). Ikusten denez, adjektibo mugatua izan dezake eskuinean: Gizon edo emakume batek zerbait berezia sentitzen duenean… (Aristi); Atzoko izumenaren ondoren, zerbait ona, azkenik (J. Zabaleta). Edo adjektibo mugagabea (hau da gehien erabiltzen dena: holakoetan, OEHren arabera, gehienetan mugagabea edo partizipioa ageri da): Zuhur nenbilen, zerbait berezi esan nahi zidala sumatzen nuen (Atxaga); Zerbait berok on egingo dizu (Borda); Zerbait txar gertatu bide da (Bidegain); Nahi du kanpora zerbait handi iruditu (Pouvreau). Batzuetan adjektiboa aurretik ere: Iduritu zitzaidan garbiki, xuri-xuri zerbait, tximista bezala heldu zitzaidala gainera (Barbier).

¹⁴⁹ Norkbait jatorrizkoan.