Euskararen Gramatika

13.9.2. Izenordainen eta beste zenbait sintagmaren ezabaketa

13.9.2a Komunztadura dela eta, aditzak ematen duen informazioa sarritan erredundantea gertatzen dela gauza jakina da. Aditzak perpausean jadanik jasoa dagoen informazioa, nor, nori eta nork sintagmei dagokienez, errepikatu egiten du. Horrenbestez, askotan, nor, nori eta nork sintagma horiek ezabatzea zilegi gertatzen da. Ezabatze horrek ez dakar, arruntean, inongo informazio galtzerik. Adibidez, ondoko perpaus hauek informazio bera ematen digute: Nik zuri liburu hori eskatu dizut; Nik liburu hori eskatu dizut; Zuri liburu hori eskatu dizut; Liburu hori eskatu dizut. Eta liburu hori sintagma ere ezabatua gerta daiteke, baldin eta testuinguruari esker edo, zertaz ari garen (hots: liburu horretaz ari garela) badakigu. Orduan, beste perpaus hau ere zilegi gertatuko litzaiguke: Eskatu dizut. Perpaus horiek guztiek zeharo zuzenak eta gramatikalak izaki, zenbait testuingurutan azkena esatea aski dugu, eta perpaus hori entzuten duenak badaki nork eskatu duen, eta nori eskatu dion. Zerbait eskatu duela ere badaki. Jadanik ulertutzat ematen badute esan beharrik ez da. Dena den, izenordain pertsonalak ez diren sintagmen ezabaketa testuinguruaren mende gelditzen bada ere, pertsona izenordainak ezabatzea zeri dagokio? Alegia, azkena entzuten duenak badaki garbi nork eta nori eskatu dion, nik zuri, alegia. Baina, besterik ezean, ez daki zer eskatu dion. Beraz, aditzean jasoak dauden neurrian lehenengo eta bigarren pertsonako izenordainak agertzea edo ez agertzea hiztunaren esku gelditzen da. Hots: hiztunak askatasuna du izenordain horiek ezkutarazteko.

13.9.2b Hala ere, bi kasutan behintzat ezina da ezabaketa hori: a) izenordaina galdegaia denean, eta b) izenordaina perpausaren aurrera eraman den mintzagaia denean. Eta ezina gertatzen da kasu horietan ezabaketa, informazioa galduko litzatekeelako. Galdegai den izenordaina ezabatzea zilegi balitz ez genuke jakingo zein den galdegaia, edo galdegaitzat beste osagairen bat hartuko genuke. Gauza bera gertatuko litzateke, aurreratutako mintzagai ezabatua balego. Bi leku horietan doan izen sintagma nolabaiteko kontrastean jartzen dugu. Adibidez, ondoko perpaus hau dioenak: Nik esango dizut zer den ona, ez du modu neutroan esaten. Hor, nik eta ez bestek esan nahi du. Eta horrelakoetan, noski, beharrezko gertatzen da nik jartzea. Zeren perpaus hori ez baita ondoko honen baliokide, galdegai desberdina dutelako nahitaez: Esango dizut zer den ona. Hemen, galdegaia bai edo zer den ona perpaus txertatua da. Inola ere ez, nik, ezabatua izan den momentutik. Hona hemen beste zenbait adibide: Zergatik ez dute egin apaiz horiek beroriek nik egin dudana? (Orixe); Pilipe, ni ikusten nauena, Aita ikusten ari da (Orixe).

13.9.2c Mintzagaia ere, aurreratua baldin badago behintzat, nolabaiteko kontraste lekua dugu: Nik, esango nizuke baina…; Zuri, kontatuko nizuke baina…; Gu ere lilura gaitezke; Gu, berriz, barrura sartzeko irrikitzen gaude (Orixe); Nik, behintzat, ez diet ondorio segururik atera (Orixe); Nik, ordea, ez det neregan gauza onik (Orixe) eta abar. Eta hona hemen, azkenik, perpaus bat, non bi gu ditugun: bata mintzagaia, bestea galdegaia. Jakina, aditzak jasoa duen bakarra lehenbiziko gu-a da, mintzagaia izateaz gainera subjektua baita: Gu, geren kaxkarrean gu gelditzen gara (Orixe).

13.9.2d Bi kasu horietatik aparte, badirudi nahikoa libre gelditzen dela izenordaina agertzea edo ez agertzea: Haren arraza gara gu (Orixe); Hori egiten diogu guk askotan Jainkoari (Orixe); Ezagutu nuen nik orain hogeitahamar urte norbait lau ordu otoitzean ari zena (Orixe).

Perpaus horiek izenordainik gabe emango bagenitu ez dirudi asko aldatuko liratekeenik: Haren arraza gara; Hori egiten diogu askotan Jainkoari; Ezagutu nuen orain hogeitamar urte norbait lau ordu otoitzean ari zena. Dena den, enfasi apur bat gehiago edo, ematen zaiola dirudi izenordainak horrela agerrarazten ditugunean. Baina izenordain horiek ezabatuz gero, ez dirudi informazio gehiegirik galtzen dugunik. Horregatik, hiztunaren esku gelditzen da izenordain horiek bere hartan uztea edo ezabatzea.

13.9.2e Beste ezabaketa kasu bat ere aipatu behar da: perpausean lehen pertsona singularrarekin (ni-rekin) edo bigarren pertsona singularrarekin (hi edo zurekin) beste norbait ere agertzen bada, … eta ni edo … eta zu esan beharrean … eta biok edota … hirurok esaten dugu. Hori izan da beti modu naturalenik euskaraz: Zu eta ni joango gara → Zu eta biok joango gara; Edurne eta ni iritsi ginen → Edurne eta biok iritsi ginen; Joxe eta hi etorriko zarete → Joxe eta biok etorriko zarete; Andoni, zu eta ni ibiliko gara → Andoni, zu eta hirurok ibiliko gara.

13.9.2f Zenbait kasutan, izen sintagma bati dagokion izenlaguna ez da agertzen nahiz eta denok ulertu hor badela izenlagunen bat. Ikus dezagun zenbait adibide: Etxera noa; Etxera joan nintzaion; Aitari esango diot; Amak eman zidan; Alabari eska iezaiozu; Etxeraino eraman genuen. Hor agertzen diren izen sintagmetan ez dago, agerian behintzat, inolako izenlagunik. Badirudi, hala ere, etxeak asko direnez gero, zein etxeri buruz ari garen aditzera eman behar genukeela. Aita, ama eta alaba-rekin ere gauza bera gertatzen da.

Jakina, askotan, ezinezkoa gertatzen da izenlagun hori ezabatzea. Esate baterako, enumerazio batean izenlagun desberdinak kontrastean jarri nahi ditugunean. Adibidez: Joxeren aitari, gureari, Andresenari… Baina izenlagun hori, izenordaina izan nahiz ez izan, agertzen ez denean, interpretazio arazoa gertatzen da. Agertzen ez den izenordainen bat badela pentsa daiteke. Arazoa da zein den jakitea. Adibidez, ondoko adibideak ez du arazorik sortzen: Etxera noa (= Neure etxera noa). Izan ere, perpaus horretan ez da nitaz gain beste inor ere ageri. Baina nor eta nori agertzen badira, ondoko adibidean bezala, galde liteke ea ez den sortzen interpretazio kontuan: Etxera joan nintzaion (= Neure etxera joan nintzaion; Bere etxera joan nintzaion). Alegia, noren etxera? Euskaldunak badaki, ordea, interpretazio zuzen bakarra bigarrena dela eta ez lehenbizikoa.

Dena den, hau interesatzen zaigu guri: badira berez izenlagun bat eskatzen duten izenak (ahaidegoa adierazten dutenak, adibidez: hemen sartuko genituzke maisu, andereño, buruzagi eta antzekoak ere; baita etxe, herri eta antzekoak ere), baina sarritan ez dugu esaten zein etxez edo noren aitaz ari garen, hori ulertutzat ematen delako. Askotan, hala ere, anbiguotasuna gertatzen da. Jakina, anbiguotasuna hausteko bideak baditu hiztunak. Elkarrizketa batean, adibidez, aski da galdera bat egitea: noren aita? esate baterako.

Beste batzuetan aditzean doan datiboak esango digu zein den ezkutuan dagoen genitibo horren erreferentzia. Adibidez: Andoniri aita gazterik hil zitzaion esanda ere, Andoniren aitaz ari garela ulertzen dugu, nahitaez. Eta hori, bere izenlaguna sartu gabe.

Genitiboan doan izenordaina askotan ezabatu egiten dugula esan dugu. Hala ere, jartzea komeni zaigu, baina zein? Euskaldun jatorra, bere familiaz edo etxeaz ari delarik, plurala erabiltzearen aldeko agertzen da anitzetan. Honek lehen eta bigarren pertsonarako balio du. Horrela, gure aita, gure haurra, gure semea, gure andrea, gure ardiak… esateko joera handia dago.