Euskararen Gramatika

13.3.8. Bera

13.3.8a Hirugarren pertsonari dagokionez beti izaten dira arazoak eta ez da batasunik ikusten gramatiketan. Ez da hau euskararen kontua bakarrik. Hizkuntza askotan gertatzen dira zalantzak hirugarren pertsonako izenordainak sailkatzeko orduan. Batetik, badirudi, egiazko pertsonak (erreferentzia zuzen, zehatz eta bakarrekoak) lehenbizikoa eta bigarrena direla. Hirugarren pertsonako izenordaintzat hartzen dira gaztelaniaz, lehen eta bigarrenarekin batera, él, ellos, los, ella, ellas, la, las, ello eta abar. Frantsesez ere il, elle, on, ils, elles eta abar sartzen dira. Ingelesez ere gauza bera: he, she, it eta abar.

Euskaraz, oro har, artikulua erabiltzen dugu: etxea. Edo erakuslea: etxe hori. Bizkaieraz ha etorri da eta holakoak arruntak dira, estandarrean hura etorri da perpausaren parekoa. Hor ikusten da berez a artikulua erakusle ahuldua besterik ez dela: etxe hura → etxea. Plural hurbila deitzen dugun -ok ere bakarrik ager daiteke zenbait euskalkitan, eta hor ere erakuslea da: Hok izan ziren mediku xaharraren azken hitzak (J. Etxepare); Hok ardura dute elkarretarat biltzea plazaren erdirat (J. Etxepare); Bertzeentzat ari da, uste duelarik hok ordaina edo zerbait gehixeago emanen diotela (Leon); Hok dira gure Printzesaren laur andereak edo neskatoak (Tartas); Alabainan ez baitira hok oro berak egiten (Hiriart-Urruti). Kasu horietan guztietan izenordain gisa erabilitako erakusleak dira.

Berdin hek (= haiek) determinatzailearekin ere, aski arrunta Iparraldeko idazleetan, izenordain gisa erabilia: Orduan hek mehatxurekin utzi zitzaten joaitera (Leizarraga, oso arrunta da eta etengabe erabiltzen du); Iragaiten baitziren hek ziren bidetik (Larregi); Eta orduandanik hek maite zituen (Pouvreau); Erran izan zioten hek (Haraneder). Jakina, determinatzaile gisa ere arrunta da: Begietan sukar bat bazuten gizon hek (Barbier).

13.3.8b Determinatzailearen aztarna garbia hura-ren kasu marka batzuetan mantentzen da: haren, hari, harekin… Baina hura, absolutiboan, erakuslea da (este, cet edo this-en pareko), etxe hura ederra da, zenbait kasutan izenordain gisa erabilia: hura etorri da. Pentsa daiteke, hala ere, horietan guztietan izena isildu dugula, nahiz beste batzuetan zalantzak sor daitezkeen hori hala dela pentsatzeko: Mikelekin egon naiz eta harekin nintzela etorri da Itziar. Zernahi gisaz, gramatika honetan ez ditugu holakoak izenordaintzat hartuko, baizik erakusle determinatzailetzat, batzuetan aurreko izena isildurik geratzen dela. Gainera, holakoetan joera handia dugu hor ez harekin baizik berarekin esateko: Mikelekin egon naiz eta berarekin nintzela etorri da Itziar. Beraz, nekez esan dezakegu, salbuespen horiek kendurik, euskaraz ere badugula egun hirugarren graduko izenordain arruntik. Badirudi egokiagoa dela esatea berez erakusle determinatzaileak ditugula euskaraz, zenbaitetan pertsona izenordain gisa ere erabiltzen ditugunak.

13.3.8c Hirugarren graduko erakuslea da bera ere. Askotan erabiltzen duguna pertsona izenordain gisa. De Rijkek (2008: 114) ere “Quasi Pronoun” deitzen du. Berez erakusle izanik, izenordainaren zeregina hartzen duenean bere egiten du genitiboan: Berak esana da jaiotza, koitoa eta heriotza direla bere gaiak. Aldiz, izenordain papera hartu ez eta determinatzaile gisa ageri denean (mutil bera, mutila bera) beraren erabiltzen dugu: mutil beraren (*mutil bere), mutilaren beraren (*mutilaren bere). Geroago itzuliko gara berriz ere gai honetara. Erakusle indartutzat hartu izan da gramatiketan (EGLU-I: 90), baina benetan hirugarren graduko erakusle indartua huraxe da. Bera gehiago da lehen aipatutako zerbaiti erreferentzia egiteko modua.

13.3.8d Bera-ren plurala berak/berek izan daiteke, edo beraiek: Trufa haiek berak ordea probetxu handitakoak dira (Mihura); Hitzok berak ezarri nituen Eskualdunean duela bi urte (J. Etxepare); Eta ardi haiek berak zaintzen zituen udan, bortuan (J. B. Etxepare); […] munduan ibili zenean predikatu eta erran zituen gauzak berak […] (Beriain); Xede berak, osoki berak, izanik ere (Hiriart-Urruti); Eliza bertan Jaungoiko berari otoi egin eta lehenengo Jauna hartu, jolas berak elkarrekin egin, gose eta ase berak elkarrekin igaro, soinu berarekin poz-dantzak beheko eta goiko plazan egin (Ugalde); Eta erreboteko harriek berek baitituzte beren zulo eta zizkak (J. Etxepare).

Beraiek maizago ikusten dugu izenordain gisa erabilia. Zubererazko testuetan ageri da XVIII. mendean eta gero Hegoaldean, batez ere XX. mendean: Esan dezakegu, bada, guk ere beraiekin Kredoa edo Sineskuntza apostoluek erakutsia dela (Inza); Bai gorde ere eramaten zizkiotenak, beraiek ere sumatuko ez zuten tokian (Orixe); Aitaren tesorotik dirua nik baitut harturen, eta gero ihesi beraiekin bainaiz eskapaturen (Xarlem pastorala); Negatibotasun hau da beren egiletasunaren ezaugarria, baita beraien ezarpen eta iraupenerako funtsezko baldintza ere (I. Mendiguren). Guztiz hedatua da beraiek izenordaina eta gaur nagusia zalantza gabe testu idatzietan, ez dago, ordea, ofizialki onartua Euskaltzaindiak emandako paradigmetan.

Dena den, determinatzaile gisa ere (OEHk “adjektibo gisa” aipatzen du) erabiltzen dugu, baina aise gutxiago: Pietatezko eta debozionezko sentimendu beraien inspiratzez beste kristau orori (Mercy); Bazter beraietan baziren zenbait artzain, gauez basoan beren artaldearen zain zeudenak (Iraizoz). Aposizioan, ordea, arruntago: Indioen beraien ustez, ordea, irakaspen ona izan liteke izurria (Garate); Indioak beraiek ere eritu egiten dira maiz axolagabekeriagatik (Garate).

13.3.8e Eurak ere hirugarren gradu pluraleko izenordaina da. Lazarragak erabiltzen du dagoeneko, eta oso arrunta da bizkaierazko testuetan. Gipuzkeraz erak ageri da batez ere: Eurak biak ohi zebiltzan (Lazarraga); […] eta eurek ez dakitela hartu die urak inguru guztia (Etxeita); Militarrak sublebatu ziren, gobernua batetik eta eurak bestetik (F. Etxebarria); Gezurretan ari gara euren aita naizela, ezta? (Gabiria).

Eta aposizioan: Ezta lapurrak eurak ere (Bitaño); Gibela, baserritarrek eurek hartu zuten, ohi zen legez, eta baita bihotza ere (Erkiaga); Hain izaki ahaltsuak ez ote du jainkoek eurek baino izu handiagoa eragingo? (X. Amuriza); Alemanak eurak, osaba Vilisen arabera, “jabetu dira itxaropenik gabeko egoeran daudela fronte guztietan” (Urrutikoetxea).