Euskararen Gramatika

13.1. Zer den izenordaina

13.1a Izenordain terminoa anbiguoa da, eta nahasgarria ere gerta daiteke, bai baitirudi izenaren ordez erabiltzen dugun zerbait dela. Baina hori ez da guztiz hola. Gramatikek pertsona izenordainez dihardute, eta hala deitzen ditugu, pertsona izenordain, pertsonen gramatika ezaugarriak erakusten dituztelako. Pertsona ezaugarri horiek euskal aditzean ere ikusten dira. Pertsona izenordainek diskurtsoan parte hartzen duten pertsonak izendatzeko, nornahi direla ere, erabiltzen dira. Ezaugarri hori dela eta, izenordainek ez dute eduki lexiko garbirik, eta propietate deiktikoak dituzte. Nola esaten dugun han, adibidez, eta han adberbioak toki jakin bati egiten dion erreferentzia, hala zu izenordainak ere nirekin edo gurekin elkarrizketan ari den pertsonari egiten dio erreferentzia. Beraz, pertsona izenordainak lehenbiziko eta bigarren pertsonarekin lotzen ditugu. Hirugarren pertsonaren beharra erakusleekin betetzen da.

13.1b Historikoki euskarak lau izenordain hauek erabili izan ditu lehenbiziko eta bigarren pertsonen ordainetan: ni (1. perts./sing.), hi (2. perts./sing.), gu (1. perts./pl.) eta zu (2. perts./pl.). Horrela, izenordainen eskema, aditz baten laguntzan, hau litzateke: ni nator, hi hator, gu gatoz, zu zatoz. Ez da hori gertatzen, ordea, gaurko euskaran: batetik, hi nahiko markatua da —ezin da noiznahi eta nolanahi erabili— eta erabileran alokutiboaren adizkiekin lotzen dugu ezinbestean; bestetik, zu bigarren pertsona singularra bezala erabiltzen dugu, eta zuek, berriz, bigarren pertsona plurala. Baina zuek hori berriagoa da, eta euskal morfologiak, batez ere aditzak, garbi erakusten du geroago sortu den zerbait dela, nahiz euskaraz argitaratutako lehenbiziko liburuan (Etxepare 1545) ageri den dagoeneko. Beraz, aldaketa hau gertatu da historian zehar euskal izenordainekin: ni, hi, gu, zu → ni, hi/zu, gu, zuek. Edo, beste hitzetan esateko, gaurko zu zatoz hori lehenago plurala zen, pertsona bat baino gehiagori egiten zion erreferentzia, baina gaur egun singularra da. Horrek asimetria sortu du aditzaren morfologian (ikus § 18.1c). Pluralerako, berriagoa den zuek zatozte sortu du hizkuntzak. Bigarren pertsonakoa da berori ere, gero ikusiko dugunez.

13.1c Pertsona kontzeptuak, gramatikan, bi interpretazio nagusi ditu: batetik, diskurtso mailako hizketariak deitzeko erabiltzen dugu, lehentxoago esan gisan, eta, bestetik, aditz flexioaren marka morfologiko batzuk ere seinalatzen ditu. Hola, diskurtsoan parte hartzen dutenen artean hitz egiten duena (lehenbiziko pertsona) nori hitz egiten dion (bigarren pertsona) eta noren gainean edo zertaz hitz egiten den (hirugarren pertsona) bereizten dira euskal aditzean. Aditz morfologiak ezaugarri horiek islatzen ditu, pertsonak diskurtsoan zuzenean agertu edo ez: ni nator esaten badugu, edo nator bakarrik, aditz morfologiak azpimarratu dugun n batekin islatzen du pertsona, hitz egilea. Berdin gertatzen da diozu edo zaio bezalako adizkiekin ere. Lehenbiziko eta bigarren pertsona, hortaz, hizketan parte hartzea dela eta definitzen dira (elkarrizketariak dira). Hirugarrena, berriz, izenei esleitzen zaie.

13.1d Esan dezagun, zernahi gisaz, diskurtsoko pertsonak (ni) eta aditz morfologia (nator) batera ageri badira gehienetan, ez dela beti-beti hori hola gertatzen. Bigarren pertsona seinalatzeko erabiltzen dugu gaur egun baztertuxe dagoen berori, baina aditzean hirugarren pertsonaren markak erabiltzen ditugu (berori dator), hau da, esanahiaz bigarren pertsona da, baina formaz hirugarrena. Izen sintagmei (gaztea, itsasoa, adarrak…), oro har, hirugarren pertsona dagokie bi zentzutan: diskurtsoan zertaz ari garen adierazten dute, eta aditzean ere hirugarren pertsonaren markekin bat egiten dute. Baina badira, zentzu paralelo hauei —“diskurtsoko erreferentzia” eta “aditz morfologia”— dagokienez, salbuespenak: adibidez, ikasleok uste dugu esaten badugu diskurtsoko hirugarren pertsona erabiltzen dugu (ikasleak/ikasleok), baina aditzean lehenbizikoa (dugu). Zer esan ez, badira ingurune nahasiagoak, eta batzuetan zalantzak sortzen dira gurutzaketa hauetan: ni naiz goizean deitu dizuna/dizudana. Edo, adibidez, zergatik oihu egiten diozu amari? galdetzen badio norbaitek bere alabari benetan zergatik egiten didazu oihu? ari da galdetzen, hirugarren pertsona jarriz lehenbizikoaren tokian. Edo begira ze alua den hau! esaten badiogu norbaiti zuzenean, berez begira ze alua zaren zu! ari gara esaten.