Euskararen Gramatika

12.3.10. Izena eta aditza

12.3.10a Hitz batzuk izenak izanik ere aditz lokuzioak osa ditzakete. Hola, nahi, gogo, behar edo ahal izenak, aski izen arruntak dira hainbeste testuingurutan: nire nahia agertu nahi izaten nien noizbehinka; gogo handia zuen margolan famatu hori ikusteko; badu beharra medikura/medikuarengana joateko; ahal handiko andrea zen hura. Baina hitz horiek aditz multzoak edo perifrasiak osatzeko ere erabiltzen dira: joan nahi zuen; ekarri gogo genuen; ikusi behar zenuten; joaten ahal ziren eta abar. Hor ikusten da nola izen horiek erabiltzen ahal diren aditz perifrasiak osatzeko nahiz aditzen modalitatea agerian uzteko. Kontuan izan, dena dela, formen banaketa ez dela guztiz askea: nahi/*nahitzen/nahiko; behar/behartzen/beharko; gogo/*gogotzen/*gogoko; ahal/*ahaltzen/ahalko.

12.3.10b Beste batzuetan, hitz bera, itxura aldatu gabe, izen edo aditz gisan erabil daiteke zuzenean. Hori gertatzen da mintzo, balio, bizi, iritzi, iduri eta beste batzuekin: mintzo ederra du andre horrek / ederki mintzo da; balio handiko zientzialaria da / zientzialari horrek asko balio du; ez du iritzi onik gizon hartaz / egoki iritzi dio eta papera sinatu du; bazuen Mikelekin iduri handia / iduri du euria eginen duela. Zenbaitetan adjektiboekin ere gertatzen da hori: lagun maiteak etorri zitzaizkion / maite ote du bere semea? Eta hemen ere gauza bera gertatzen da, banaketari dagokionez: uste/*ustetzen/usteko; balio/*baliotzen/balioko; bizi/bizitzen/biziko; mintzo-ren kasuan, mintzatzen eta mintzatuko esaten dira, baina horiek mintzatu aditzari dagozkio, ez mintzo izenari, horrek ez baitu beste aldaerarik hartzen. Ezagun adjektiboa da, baina horrekin ere sortzen dira aditzak: ezagun du eri zarela; ezagun da mendi horiek aski garaiak direla.

12.3.10c Izenetatik aditzak sortzen ditugu: neke → nekatu; indar → indartu; larru → larrutu eta abar. Oso arrunta da fenomeno hori euskaraz: Mikel gizondu da, aski da ikustea nola hazi den. Hor, gizondu aditzak norbait ‘gizon bihurtu’ dela esan nahi du. Baina aditzak sortzeko bide hau arrunta izanik ere, ohar pare bat egin beharra dago. Batetik, ezin da izen guztietatik aditza sortu: gizon izenak gizondu ematen du, eta andre izenak andretu (anderetu) eman du historian, nahiz gaur egun aski erabilera murritza duen. Baina mahai izenak ez du ?mahaitu ematen, ez liburu-k ?liburutu, zur zati batzuk ‘mahai bihurtzea’ edo orri batzuk ‘liburu bihurtzea’ posible baldin bada ere. Aldiz, egur zati bat ezpaldu dezakegu, ezpalak eginez, ume izenak umetu eman dezake, eta haur izenetik haurtu sortzen da. Aitondu eta aitamatu ere erabiltzen dira.

Bestetik, aditzek hedatzen dituzten argumentu sareak, nolakoa den aditza, era askotakoak dira: gizondu, nekatu, harritu, ospatu edo eskolatu (batzuk bakarrik aipatzeagatik) aski desberdinak dira alde horretatik, denak izen batetik sortu baditugu ere. Horietan ‘norbait gizon bihurtu da’, edo ‘ume egin da’, edo ‘haur egoerara bihurtu da’, baina ez da inor neke, harri, ospe edo eskola ‘bihurtu’.

12.3.10d Aditz horiek guztiak eraldatze aditzen parekoak dira: Mikel gizondu da eta Mikel gizon bihurtu da aski parekoak dira. Egiturari dagokionez, bestetik, gizondu, atsotu, umetu edo haurtu bezalakoak aski hurbil daude aditz kopulatibo bidezko izen predikatuetatik: Mikel gizona da eta Mikel gizondu da perpausek ezaugarri komun asko dituzte, sare tematikoari dagokionez. Eta sail berekoa litzateke astotu aditza (Jon astotu zen arras), betiere izena (asto) izenondo gisan erabilia oraingoan¹³⁷.

Aditz horiek guztiak, bide batez, konfigurazioari dagokionez, egitura inakusatiboetan bakarrik ageri dira, esan nahi baita, aditz intrantsitiboak direla (laguntzailea izan sailekoa), eta duten argumentu bakarra absolutiboan (nor) dutela. Hau da erabilera arrunt eta hedatuena, baina ez du nahitaez hola izan behar: Denen artean umetu dugu; Haurra nahi baduzu gizondu, altxa zazu gizonki (OEH). Hori guztia fenomeno orokorrago eta zabalago baten ondorioa da: inakusatibo aditz anitz, gehienak ez badira, kausatibo gisan ere erabiltzen ditugu (ikus § 23.2.1.2). Hala, nekatu naiz inakusatiboak badu bere parekoa kausatiboa dena: lan horrek nekatu nau. Ber gauza gertatzen da adjektiboetatik eratorri aditzekin: zuritu, bigundu, zabaldu, estutu, gorritu, tristatu… Konfigurazio inakusatiboa du tristatu naiz bezalako batek, eta kausatiboa, berriz, berri horrek tristatu nau. Burutu aditza ez da holakoa, itxuraz nekatu-ren pareko ikusten badugu ere. Berez bi burutu ditugu euskaraz: bat trantsitibo arrunta (lana burutu du), eta bestea intrantsitiboa (artoa burutu da).

12.3.10e Izenetatik eratorritako beste aditz askotan, ordea, ez du ‘zerbait bihurtu’ bezalako zentzurik, esan bezala (§ 12.3.10c), eta osatzen dituzten konfigurazio sintaktikoak ere diferenteak izan daitezke: harritu bezalako aditz batean oraindik gordetzen da, nahi bada, irudizko adieran baldin bada ere, ‘harri bihurtzearen’ esanahia. Norbaitek edo zerbaitek harritzen gaituenean ez gara harri bihurtzen, baina geldirik utz gaitzake, mugi ezinik, harri baten gisa.

12.3.10f Hortaz, esan dezakegu aski gutxi direla konfigurazio inakusatibo bakarra duten aditzak: izerditu, gosetu, egarritu bezalako batzuk sar daitezke multzo horretan. Baina, bestela, aditz inakusatibo gehienak trantsitibo arrunt gisa ere ikusiko ditugu, egitura kausatiboetan. Orain arte aipatu direnak kendurik, sail horretakoak dira: lekutu, beldurtu, indartu, lerratu, larrutu, argitu (hau izenondotik eratorria ere izan daiteke, hoztu, berotu, freskatu, ahuldu edo edertu bezala), eskolatu, penatu (penatu zara, penetarik ene ateratzeagatik; hagin bateko minak penatzen zaitu), margotu (ohera joan aitzinetik gauero margotzen ziren; alaba margotu zuen), elkartu eta abar. Horiek guztiak bi konfigurazioetan agertzen ahal dira. Loratu aditza inakusatiboa da gehienetan, baina kasu berezi batzuetan konfigurazio trantsitiboarekin ageri da, kausatibo gisa: ez zuen irribartxorik ere loratu; ezin izan zuten ametsa loratu.

12.3.10g Badira konfigurazio trantsitiboetan bakarrik ageri diren aditz batzuk: ospatu, landu, ardaztu, giltzatu, eskertu, amestu… modukoak. Egia da amestu-rekin nik uste lotarik ere erdaraz amesten diren bezalakoren bat ageri dela literaturan. Bide batez, kontura gaitezen hemen lan izenetik landu eta lan egin sortzen direla, eta amets-etik amestu eta amets egin, aski desberdinak, bai konfigurazioan, bai esanahian. Gauza bera giltzatu eta giltza eman (itxi adierarekin, jakina) bezalakoen artean.

12.3.10h Beste aditz batzuk intrantsitibo ergatibodunak dira (intrantsitibo inergatiboak deitu dituzte gramatikariek, baina terminologia hori biziki nahasgarria da euskararen kasuan), esan nahi baita, argumentu bat bakarrik hartzen dutela, eta argumentu hori ergatiboaren markarekin ageri dela (§ 23.2.2.4d). Holakoak dira honako hauek: telefonatu, eskiatu, eskertu… Batzuetan zalantzak dituzte hiztunek: borrokatu naiz/dut, dantzatu naiz/dugu, nahiz intrantsitibo absolutibodun gisa erabiltzeak tradizio handiagoa duen, non ez den osagarria espresuki aipatzen: aurreskua ederki dantzatu zuen, orduan ez baita zalantzarik, jakina. Makinatu aditzaren adibideak ere badira: egitura berezi samarra du, argumentu gisa zerbait edo zer, edo antzeko zerbait eskatzen baitu, baina ez esanahi osoa duen hitzik (zerbait/*arazoa makinatu zuen)¹³⁸.

12.3.10i Azken multzo batean sartu behar ditugu, jakina, aditz elkartuak eta aditz lokuzioak. Aditz elkartuetan izena ager daiteke: bihotz-ukitu (Orixe), esku-etendu (Mogel), gogobete, indarberritu, itxuraldatu, odolustu, antzaldatu, lokartu eta horien gisakoak. Egin aditzaz baliatuz osatzen ditugu aditz lokuzio asko euskaraz. Holako aditzen ezaugarriak gramatikek (EGLU-II 1987b, EGLU Laburra 1993) eta hainbeste autorek aipatu izan dituzte: Mitxelena (1977d), Azkarate (1990b), Perez Gaztelu (1995), Hualde & Ortiz de Urbina (2003), Zabala (2004), de Rijk (2008), Martinez (2015) eta abar. Batzuetan fenomeno meteorologikoekin dute zerikusia: euria egin, elurra egin, haizea egin, txingorra egin… Lokuzioa osatzen duten osagaien (izena + egin) askatasuna, maila askotakoa izan daiteke. Listu egin edo leher egin aditzetan, ez da modurik bi osagaiak bereizteko, eta beti elkarturik ageri dira. Lotura handia da hitz egin, alde egin, hanka egin, ospa egin edo hots egin gisako aditzetan ere. Ez horrenbeste, ordea, lo egin, eztanda egin, kalte egin, aurre egin, solas egin, bekatu egin, min egin, hasperen egin, laztan egin edo garrasi egin bezalakoetan. Autoreek osagaien arteko lotura horren ezaugarriak zedarritzeko azterketak egiten dituzte. Badira berezitasun sintaktikoak, batzuetan determinatzailea ezinbestekoa da (euria egin); beste batzuetan ezinezkoa (*loa egin); zenbaitetan determinatzaileak esanahia aldatzen du (gauza desberdinak dira lan egin eta lana egin); desberdintasun sintaktikoak (ez du lanik egin / *ez du hankarik egin); egin aditzaren eta izenaren arteko harreman semantikoak aski desberdinak dira, eta zenbait kasutan egin aditzak ez du “pisurik”, galdua du esanahia: lan egin, irri egin, negar egin edo barre egin alde batean daude, baina hanka egin edo piper egin bezalakoak beste batean. Lehenbizikoak hurbil daude esanahitik, baina ez bigarrenak. Kontu eman, parte hartu eta horien gisakoak ere aditz lokuziotzat har daitezke.

12.3.10j Baina, esan bezala, izena aditz bihurtze hau aski emankorra izanik euskaraz, eta tradizio luzekoa izanik, gainera, baditu mugak, eta ezin da nolanahi erabili. Hala, apez hitzak apeztu aditza ematen du, serora hitzak seroratu, apezpiku hitzak apezpikutu, fraide hitzak fraidetu, eta artzain izenak artzaindu (adibide gutxirekin, zernahi gisaz). Ordea, moja izenak ez du *mojatu ematen, edo ertzain izenak *ertzaindu aditza. Horregatik, biziki bitxiak gertatzen dira inolako tradiziorik gabeko sortu berri diren aditz batzuk: harremandu, sukaldatu, arrantzatu (adibide pare bat aurkitu dugu tradizioan), ehizatu (gaur egun badira adibideak, baina tradizioan batere ez), aintzatetsi, ahaldundu… Zail bada ere kontua ongi zedarritzea, bistan da ezin dela prozesua izen guztietara orokortu.

12.3.10k Euskararen gramatika dela eta, ezinbestekoa da hemen aipatzea euskarak baduela aditzetatik izenak sortzeko bide bat aski erraza: jate, edate, jakite, asmatze eta abar. Horrela, aski erabiliak ditugu: haragi jate handia egin zuten (batzuetan hitz elkartu lexikalizatuak eta guzti: zikiro jate, esaterako); hori asmatze hutsa da; sabelean hori sentitzeak bakarrik; jakite handiko irakaslea; jakite hori alegiazkoa da… Horixe da, hain zuzen, euskarak aditzetatik izenak sortzeko duen bide emankorrenetako bat, ingelesezko -ing ezagunaren parekoa, esaterako. Nolanahi ere, badirudi batzuetan idazleek gogokoak dituztela beste mota bateko hitz eratorriak: jakituria, asmaketa, sentipen, ikuspen eta abar.

Ez da bide bakarra, partizipio burutuzkoan oinarriturik ere sortzen baitira aski erraz izen eratorriak: etorri-a, jan-a, idatzi-a, jardun-a eta abar.

¹³⁷ Gai hau dela eta, ikus Creissels 2008; Aldezabal 2004; Zabala 1993.

¹³⁸ Zalantzak argitzeko Euskaltzaindiaren Hiztegian begiratu daiteke, edo EHUko Euskara Institutuaren corpusetan, egungo idazleek aditzak nola erabiltzen dituzten ikusteko.