Euskararen Gramatika

12.3.8. Izen bizidunak eta izen bizigabeak

12.3.8a Semantikak esaten digu paper, bide, ate eta harri ez-animatuak direla, baina asto, haur, Mikel edo ardi, ostera, animatuak, bizidunak. Hizkuntza batean adibide jakin bateko izena biziduntzat edo bizigabetzat hartzea, ordea, ez da semantikarekin edo biologiarekin bakarrik lotzen, eta baditu beste eragin batzuk morfologian ere, euskaraz batzuek eta besteek kasu marka desberdinak hartzen baitituzte. Hola, bidean esaten dugu, non? galderari erantzuten diogunean, baina Andoni(ren)gan. Alderantzizkoa ez da zuzena: *bidea(ren)- gan edo *Andonin. Hor ikusten da garbi semantikak morfologian duen eragin zuzena. Leku postposizioekin gertatzen da hori (ikus 20. kapitulua), baina hemen ere badugu argitu beharreko kontu bat: ez da *arbola(ren)gan esaten, arbolan baizik, hau da, landareak bizigabetzat hartzen dira, nahiz hor ere pago hori bere baitatik sortu da modukoak baditugun (§ 12.3.8b). Pertsonekin ez da dudarik, eta beti -ga- moldea erabiltzen da euskaraz, laguna(ren)gan, baina gorputzaren atalekin non soila (buruan, besoan…). Kontuan izan, zernahi gisaz, pertsona izenordainetan aski arruntak direla nitan, zutan, gutan… Eta, jakina, ni(re)gan, zu(re)gan, gu(re)gan modukoak ere bai. Orobat, ni(re) baitan gisakoak ere erabiltzen dira (§ 12.3.8b).

12.3.8b Animatutzat edo biziduntzat hartzen ditugunekin, hortaz, -(en)ga-n erabiltzen da, baina -en baitan ere bai (eta berdin -en baitarik, -en baitatik edo -en baitara). Postposizio horren erabilera izugarri hedatzen ari da azkenaldiotan, baina literatura klasikoan ikus daitezkeen adibideetan eta baitan betitik berezkoa izan duten euskalkietako hiztunen artean ere mugatuagoa da erabilera gaur egun baino, zalantza gabe. Literatura klasikoan batez ere honela erabili izan da: izenordainekin (ene baitan, zure baitan, gure baitan, norbaiten baitan, zeinaren baitan, bere baitan; -en marka gabe ere anitzetan: zu baitan, ni baitarik); bere izenordainak errazten du erabilera (landare hori bere baitarik sortu da; nola diren gauzak beren baitan; substantzia dei lezakete bere baitan existitzen den…; substantzia bakoitzak bere baitan behar du); izen bereziekin (Jainkoaren baitan / Jainkoa baitan; Anttonen baitan / Antton baitan; Israelgo erregearen baitan) edo haiei egiten zaien erreferentzietan (bekatorea garbitzen duenaren baitan; guztien baitan); erakusleekin, betiere haien erreferentzia pertsona baldin bada (honen baitan); pertsona erreferentzia duten izenekin, jakina (apez handien baitarik; suprefetaren baitarik).

Horiek izan dira erabilera nagusiak. Idazle modernoen artean, egitura hori eremu gehiagotan erabiltzeko joera ikusten da. Xarritonek, esaterako, baditu holakoak¹³⁶: Substantzia deitzen dut, bere baitan den eta bere baitarik ulertzen den zerbait; erran nahi baita, beste gauza baten kontzeptuaren beharrik gabe, haren kontzeptua moldatzen duen zerbait. Atributua deitzen dut, substantziaren zerizana osatzen duena, adimenak hala hautematen duena. Modua deitzen ditut, substantziaren efektuak, hots, beste gauza baten baitan den zerbait, gauza haren bitartez baita ulertzen; Honelako eta halako gizakiren ideia kontsideratuz haren egintza guztiak eta bakoitza (“propietateak”) deduzi litezke, zeren horiek baitira ideia egokien korrelatuak, zeinak deduzitzen edo jarraitzen diren arimaren ideia bakarretik, zeinak Jainkoaren adimen infinituaren baitan dagoelarik, sistema egoki horien sistema eratzen duen. Adimenak sorturiko ideia “bakartzat eta besteei batu gabe” kontsideratzen den guztietan.

Baina beste hiztun batzuen artean urrunago eraman da kontua, eta ez dira falta, Hegoaldean batez ere, elkarrizketa politikoaren baitan; hitzarmen bereziaren baitan; RPS Federazioak… biltzen ditu bere baitan; egituren baitan; hiriarteko egitura bakoitzaren baitan; UMP taldearen baitan; jardunaldiaren baitan; anorexiaren baitan; ondarearen baitan; Europaren baitan; autonomia parlamentarioaren baitan… bezalakoak. Sukaldaritza irakastaldi magistrala Gizataldeen Gauaren baitan ere irakurri ahal izan dugu. Horiek oso hedatuak daude prentsan. Erabilera berria da hori, eta ez du tradiziorik: apaingarri hutsa da batzuetan (hiriarteko egitura bakoitzaren baitan / hiriarteko egitura bakoitzean; jardunaldiaren baitan / jardunaldian…); beste batzuetan egokiagoa da barruan edo antzeko zerbait esatea (RPS Federazioak… biltzen ditu bere baitan / RPS Federazioak… biltzen ditu bere barnean), edo kontu hitzaren pareko bat erabiltzea (anorexiaren baitan / anorexian / anorexia kontuetan…). Ekialdean askoz ere zorrotzagoa da erabilera, eta holakoak aise bakanagoak dira, prentsa idatzian ere. Hobeki eusten diote erabilera klasikoari, eta betitik hiztunek izan duten senari.

12.3.8c Nolanahi ere, batzuetan hitza bera izan daiteke anbiguoa: herriaren baitan eta herrian aski desberdinak dira. Lehenengoak pertsona multzoaren erreferentea du, eta bigarrenak etxe edo eraikin multzoarena. Horregatik erabiltzen da lehenengoan baitan, eta -n marka bakarrik (herrian) bigarrenean. Gauza bera gertatzen da eliza(ren) baitan eta elizan bikotean. Hor herriarengan eta eliza(ren)gan ere erabiltzen ahal dira: Zareten eskandalu gabe eta juduetara eta grekoetara eta Jainkoaren elizagana (Leizarraga); Nork ere jaten baitu haragirik egun debekatu batez, hura beharrean daudenei libro uzten dien Elizaganikako eskurik gabe, bekatu mortal egiten du, zenbatetan ere jaten baitu (Pouvreau); Hasidismoak, hala ere, oso harrera ona izan zuen herriarengan, giza alderdi barrukoenei eta berezkoenei ematen baitie lehentasuna (Navarro). Ez da, ordea, hori beti betetzen: populuan gehiago erabiltzen da populu baitan baino, eta jendeetan ere maizago ageri da jendeen baitan baino. Baina hor ditugu populuagan-dik sortutakoak: Eta etorri zirenean populuagana, etor zedin (‘etorri zen’) harengana gizon bat (Leizarraga).

Bizigabeen eta bizidunen (ez-animatu/animatu) arteko sistema hau, hala ere, ez da hain erraza behar bezala zedarritzea: jakina denez, ardietara(t) edo behietara(t) joan da moldekoak arruntak dira. Nesketara edo neskatara ere ageri dira testuetan, edo gizonetara(t), maizago, azken hori, literatura klasikoan gaur egungoan baino. Bestetik, zalditik astora esaten dugu (ikus § 12.3.8d), edo liburu horiek elkarrengandik banatu behar dira. Literaturan ere honelakoak ageri dira: Multzo bateko elementuak elkarrengandik bereizteko (Jon Muñoz); Elkarrengandik hurbil diren elementuak (J. Zabaleta); Ahoskordak elkarrengandik urrun egoten dira (Oñederra). Erabilera honek baditu lekukoak, Orixe, Mirande, Polikarpo Iraizoz edo Labaien idazleekin, esaterako. Baina elkarretarik ere erabiltzen da, bizidunekin ere bai: Deus aurkitzen ahal gauza batzuen elkarretarik bereizteko (Xarriton); Bi adiskidek behar izatu zuten berriz ere urrundu elkharretarik (Joanategi); Ez dukezu menturaz hetan ikusi nola elkarretarik berezi ziren lar-abereak eta etxe abereak (Duvoisin). Baliteke, zernahi gisaz, elkar izenordainak bere jokabidea izatea, eta ez nahitaez aurrekariarekin lotua: ezin dugu ahaztu Iparraldean zutan, zutarik, zutara… aski arruntak direla. Salbuespenez ari garela, ohart gaitezen goiko hirugarren adibidean Duvoisinek hetan darabilela, bizidunez ari bada ere. Hor ‘haien artean’ esan nahi du, eta arrunta da holako formak erabiltzea hori adierazteko: idazleetan, ikasleetan eta holakoek idazleen artean, ikasleen artean esan nahi dute. Nahiko sistematikoa da hau euskaraz, eta bereziki taldea, generoa, espeziea, edo oro har, izaera kolektiboa adierazten duten izenekin gertatzen da.

Kontuan izan behar dugu, ordea, biziduntzat hartzerik ez dauden izenak ez direla bizidunen moduan jokatu izan, eta ez dagoela honako hauen ildoko tradiziorik: Gaztearen pentsaeran/*pentsaerarengan eragin handia izan zuen; Europako *legeengandik/legeetatik ez dut ezer onik espero.

12.3.8d Hona hemen berriz ere bereizketa hori zalantzan jartzen duen beste adibide bat: ezaguna da zalditik astora joate hura. Parekoak dira zebratik zaldira edo izurdetik mazopara bezalako adibideak, denak literaturatik bilduak. Ez dugu esaten euskaraz *Anttonitik edo antzeko zerbait, baina zalditik jaisteko beharra dugu denok lehenik zaldira igotzen bagara (egungo literaturan zaldira igo/igan ageri da, edo zaldira pasatu; holako adibide asko dira). Eta gripeak hartuz gero, medikura edo medikuarenera joaten gara, nahiz ez den lehenbiziko aldia umea medikuarengana eraman dugula. Zail da hemen arau zehatzik ematea, euskalkien artean desberdintasunak baitaude. Gaur egun, idazleen artean gehiago erabiltzen da medikuarengana, baina hiztun askorentzat bi gauza aski desberdinak dira medikuarengana eta medikura/medikuarenera. Holakoetan mugak non jartzen diren ez da aise jakitea: zaldira/zaldi gainera igo bai, baina norbait zaldiarengana hurbildu, abiatu edo joan egin daiteke, gaurko literaturak erakusten duenez. Berdin gertatzen da eulian zenbat kromosoma daude? galdetzen badugu ere.

¹³⁶ Ez dakigu, halere, berak idatzitako zuzenak diren, edo editoreren batek sartuak.