Euskararen Gramatika

12.3.5. Argumentu, gertaera, kuantifikazio eta sailkapen izenak

12.3.5a Badira beste bereizketa batzuk ere izenen artean. Izenak argumentudunak, gertaerazkoak, kuantifikatzaileak eta klasifikatzaileak izaten ahal dira. “Argumentu” hitza hemen anbiguoa gertatzen da. Oro har, gramatikan “predikatu” nozioari lotua ageri da (hartu aditzak ‘zerbait’ hartzea eskatzen du, argumentu bat eskatzen du), baina hemen argumentuak eskatzen dituzten izenei buruz ari gara. Hori dela eta, esan dezakegu izen argumentudunek parte hartzaileak eskatzen dituztela, osagarri argumentalak, duten esanahiagatik. Hola, irakurketa edo irakurtze (besterik gabe) izenek ‘norbaitek zerbait irakurtzea’ eskatzen dute. Gauza bera gertatzen da sakontasun izenarekin, horrek beti eskatzen du beste zerbait inguruan, eta agerian ez bada ere, badakigu hor dela testuingurutik: ‘zerbaiten sakontasunaz’ aritu behar dugu beti. Horrela, esaterako, leihoa handia da diogunean leihoa bakarrik doa, ez du ezer ere eskatzen aldamenean, baina sakontasuna handia da esaten badugu, badakigu ‘zerbaiten sakontasuna’ dela, itsasoarena, adibidez. Izen horiek, bada, inguruan beste parte hartzaile batzuk eskatzen dituzte. Sail horretakoak dira sarrera (adiera batean), laburpen, aitzindari, hasiera edo argazki moduko izenak. Eta aditz izen guztiak: sartze, hartze, ikuste, etortze edo jate gisakoak, alegia. Izen horiek aditzak berak hartzen dituen argumentuak behar dituzte, nolabait ere esateko, aditzak dituen argumentu berak heredatzen dituzte: ‘norbait sartzea’, ‘norbaitek zerbait sartzea’, ‘norbaitek zerbait ikustea’, ‘norbait etortzea’, ‘norbaitek zerbait jatea’ eta abar. Nolakotasuna adierazten duten izenak ere sail berean sartzen ditugu: goxotasun, garbitasun, edertasun… Parekoak dira, argumentuei dagokienez, mutil hori goxoa da eta mutil horren goxotasuna, kalea garbia da eta kalearen garbitasuna, edo argazkia ederra da eta argazkiaren edertasuna. Ohartzen gara, bada, argumentu izen gehienak aditz baten edo izenondo baten gainean eraikiak daudela, edo bestela argazki izenen motakoak (argazki, koadro…) edo erlazioa adierazten dutenak (lagun…) direla.

12.3.5b Izenaren inguruko osagai guztiak ez dira, jakina, argumentuak: mendiko harria esan dezakegu, baina hor mendiko hori aukerakoa da. Berdin gertatzen da gaurko egunkaria esaten badugu ere. Egunkari izenak ez du ezinbestean beste osagarririk eskatzen, baina gaurko egunkaria diogunean, izen hori gaurko osagaia inguruan duela ageri da. Euskaraz -ko marka erabiltzen dugu holakoetan, ez dugu bestelako biderik sintagma osatzeko: zurekiko konfiantza, etxeko lanak (‘etxean egiteko lanak’) edo Mirenendako liburua sintagmetan ageri diren konfiantza, lan eta liburu hitzek ez dute ezinbestean ‘norekin den konfiantza’, ‘non egiteko den lana’ edo ‘norentzat den liburua’ hautatzen, horiek guztiz aukerakoak dira. Baina ez da hori gertatzen izen argumentudunekin: laburpena diogunean, beti ‘zerbaiten laburpenaz’ ari gara. Laburpen izenak erlazio argumentala eskatzen du, baina egunkari izenak ez: gaur eta egunkari hitzen arteko erlazioa adjuntuen mailako erlazioa da. Beste izen batzuek ere argumentudun erlazioa eskatzen dute: aita, ama, seme, alaba… gain, azpi, albo eta abar. Paralelotasun handia dago, puntu honi dagokionez, aditzen eta izenen artean: “noiz”, “norako” eta holakoak arruntean aukerako osagarriak dira, adjuntuak, ez baitira zuzenean sartzen aditzek edo izenek ezinbestekoa duten argumentuen sarean.

12.3.5c Izen batzuk gertaera izenak direla diogu, ebentiboak: Istripua herri sarreran gertatu da. Perpaus horretan istripu eta herri sarrera, biak izan daitezke ebentiboak.

12.3.5d Kuantifikazio izenen artean ere bereizketa zenbait egin daitezke. Kuantifikazio izenak dira belar izpia, laranja atala edo laranja ziztorra gisakoak. Ez dute multzo bakarra osatzen, eta batzuetan ez da argi izen bera ez ote daitekeen sail batean baino gehiagotan sar. Kuantifikazio izen hauen artean badira izen hesitzaileak (belar izpi), neurri izenak (kilo bat haragi, baso bat esne) eta multzo hitzak (jende pila bat).

– Izen hesitzaileek zerbaiten neurriaren berri ematen dute: ogi zati bat, belar izpia… Zernahi gisaz, izen hauek ez dira edozein modutara erabiltzen, eta erabilera mugatukoak dira: haragi xerra esaten da, baina ez *haragi izpia; elur maluta, eta ez *gari maluta; arto pikorra edo arto alea, baina ez *arto xerra. Zati bezalako izen bat, ordea, hesitzaile zabalagoa da: errepide zatia, sagar zatia eta abar.

– Bigarren multzoko izenak, neurri izenak, ontzat eman diren neurri estandar arautuekin lotzen ditugu askotan: tona bat egur, bost litro ardo, sei metro oihal… Baina sail horretakoak dira, halaber, koilarakada bat kafe, eskutada bat irin, bi ahokada ale, altzokada sagar jan dute, saskitara bat barazki eta abar. Hemen ere badira mugak: hogei metro luze zen esaten dugu (magnitude aukerak baditugu: luzera, zabalera, sakontasuna…), baina ez da arrunta jokabide hori bestelako hitzekin. Batzuetan izenlagun gisa bakarrik erabil daitezke, eta hori arruntagoa da: hamar metroko zabalera, bi metroko sakontasuna, hamar hilabeteko eztabaida, bi urteko iraupena eta abar.

– Multzo hitzak ere baditugu azkenekoz: adiskide talde bat, bi liburu multzo, gezur korda bat, perla hari bat, mahats okoa eta abar. Batzuetan ez da beharrezkoa izaten izen kuantifikatua agerian ematea: kopa bat hartu zuen, talde txiki batekin bildu zen, izpia sudurretik sartu zuen eta abar, bai baitakigu, testuinguruaren arabera, zeri buruz ari garen, zeren kopa den, zeri dagokion taldea, edo zeren izpia den sudurretik sartu duguna. Nolabait ere esateko, izen hauek guztiak neurriaren kontzeptuarekin lotzen ditugu. Horrela, eguzki izpia, poztasun uholdea, tiro parrasta, ogi pixka, edo ur zurrusta eta holakoak ere horien parekoak direla esan daiteke. Ohart gaitezen, zernahi gisaz, badirela arrazoiak kuantifikazio izenen multzo honen barnean beste sail batzuk ere egiteko edo, nahi bada, badirela murriztapen semantikoak: laranja atala, laranja ziztor, baratxuri ale esaten bada ere, ez dugu mahats ziztor, mahats atal edo banana ziztor esaten. Kuantifikazio hitzak dira gauza batzuk multzoka loturik daudela adierazten dutenak ere: lore sorta bat, esaterako, nahiz gero hori beste erabileretara ere hedatu den: gezur sorta. Gero, irudizko adiera hau urrunago ere eraman da: argumentu oihan batean galdu zen.

12.3.5e Testuinguruen arabera izen hauek beti izan daitezke kuantifikazio izenak, edo ez. Bistan da kilo, litro, tona eta horien gisakoak beti, edo gehienetan, kuantifikazio izenak direla. Baina kopa, zaku, orga, saski, botila edo edalontzi moduko izenekin ez da holakorik gertatzen. Edalontzi bat esne hartu zuen ohera joan aurretik perpausean, esaterako, kuantifikazio izena da edalontzi hitza: esnea kuantifikatzen du, eta beti artikulurik gabe doa kuantifikazioaren itzala hartzen duen hitza (*edalontzi bat esnea). Aldiz, Mirenek mailu batekin hautsi zuen edalontzia esaldian, edalontzi hitza ez da kuantifikatzailea, izen arrunta baizik. Gauza bera gertatzen da katilu, botila, gurdi, zaku eta holakoekin: katilu bat esne vs plastikozko katilua; botila bat ardo vs kristalezko botila; gurdi bat egur vs zurezko gurdia; zaku bat patata vs telazko zakua. Horietan bereizketa egin behar da, esaterako, koñak botila eta botila bat koñak sintagmen artean, gaur egun zenbait hiztunek nahasteko joera badute ere. Lehenbiziko sintagman botila ez da, nahitaez, kuantifikatzailea, sintagmaren gunea izan baitaiteke (nolako/zer botila?), botila hutsik egon daitekeena, eta osa dezake, halaber, “neurri sintagma bat” (zenbat koñak adierazten duena, eta koñaka kuantifikatzen du). Bigarrenean, bai, kuantifikatzailea besterik ezin izan daiteke, neurria adierazten duena (zenbat koñak?). Era berean, desberdinak dira katilu bat kafe eta kafe katilua sintagmak, edo baso bat ardo eta ardo basoa. Lehenbizikoak bakarrik du zerikusia kantitate edo neurriarekin. Bigarrenak, aldiz, maiz, zenbait izenekin (botila-rekin, adibidez) bi esanahiak adieraz ditzake. Edan, katilu bat kafe, botila bat koñak edo baso bat ardo edaten da. Hautsi, berriz, kafe katilua, koñak botila edo ardo basoa hausten da. Bestalde, pare bat zapata eta zapata pare bat ez dira berdinak: lehenbizikoan bi zapataz ari gara, desberdinak badira ere, bi da hor garrantzizkoa, kantitatea; bigarrenean zapata-pareaz ari gara, izen (elkartu) batez.

12.3.5f Sintaxi aldetik, izen kuantifikatzaileek gainerako izenek baino erabilera mugatuagoa dute. Txikigarriak onartzen dituzte, kopatxo bat koñak, baina ez dute erraz hartzen izenondorik, esaterako: ?kopa urdin bat koñak. Batzuetan arrunta izan daiteke, euskaraz eta beste hizkuntza zenbaitetan, halako egituretan izenondo berezi batzuk erabiltzea, neurria adierazten duten heinean: edalontzi handi bat esne, kopa txiki bat patxaran, (gazt.) un plato grande de lentejas, edo (ing.) a big glass of water, esaterako. Horrelakoetan, hala ere, aposizioa erabiltzeko joera ere bada: katilu bat kafe, handia edo izen elkartuzko esamoldea erabiltzen da: koñak kopa txiki bat, ?kopa txiki bat koñak.

12.3.5g Bi esamoldeak nahaste erabiltzen badira ere, garrantzizkoa da behatzea nolako aditzekin ageri diren horrelako kuantifikazio hitzak. Aditz horiek nolakoak diren, katilu bat kafe edo kafe katilu bat aukeratzen da. Hiru multzo bereiz daitezke orduan. 1) Aditz batzuek ezinbestean eskatzen dute kafe katilu bat-ek markatzen duen eredua: Haserretu zen eta mahaian zegoen kafe katilu bat (*kafe bat katilu) hautsi zuen. Jakina, hautsi katilua hauts daiteke, ez kafea. Edukiontziaz ari gara hor. Beraz, aditz batzuk hautsi eredukoak dira (apurtu, pintatu, bete, puskatu…). 2) Beste aditz batzuekin katilu bat kafe erabili behar da: Mahaian eseri eta katilu bat kafe (*kafe katilu bat) edan zuen. Beraz, esan dezagun edan eredukoak direla aditz horiek. 3) Azkenik, beste hirugarren sail batean sartzen dira anbiguoak direnak, eta bi esanahiak izan ditzaketenak: erosi, ekarri, eduki, atera eta gisa horietakoak. Horiekin, zeri egiten diozun erreferentzia, bata nahiz bestea erabil daitezke: Katilu bat kafe ekarri zuen (beraz, kafearen kantitateaz ari da) edo Kafe katilu bat ekarri zuen (ontziaz ari da oraingoan, eta ez kantitateaz). Apalategitik, arruntean, koñak botila hartzen da. Badakigu, bigarren kasuan, botilaz ari bagara ere, espero izatekoa dela botila hori koñakez betea izatea. Kontua pixka bat bortxatu nahi bada: Kafe katilu bat ekarri zuen, urez betea esan daiteke, baina ez *Katilu bat kafe ekarri zuen, urez betea. Euskal tradizioan hori ongi bereizi izan da, eta erabilera hori errespetatu da gehienetan.

12.3.5h Kasu anbiguoetan ere, egungo idazleen lanak ikusirik, eta bi aukerak izanik, idazleek nahiago dute, oro har, botila bat ardo egitura erabili, ardo botila bat moldea baino. Hola, gaurko literaturan holakoak ikusten dira: botila bat pattar ireki, botila bat xanpain eskuan eduki, botila bat ardo atera, kopa bat ardo atera, kopa bat ardo merezi, kopa bat likore ekarri, kopa bat jerez hartu, botila bat ardo klikatu, botila bat ardo erosi, botila bat ardo zabaldu, katilu bat kafe zerbitzatu, katilu bat kafe eman, katilu bat arroz egosi, botila bat ur erosi, botila bat ur ekarri, botila bat xanpain ireki, katilu bat esne (bero) hartu, kopa bat xanpain hartu, kopa bat xanpain jaurti, kopa bat ur edan, katilu bat arrain zopa ekarri, katilu bat esne ekarri, katilu bat esne edan, botila bat koñak hartu, botila bat ardo eskatu, botila bat patxaran ireki, kopa bat armagnac eskatu, kopa bat cava kobratu… Horiek guztiak aski arruntak dira, eta horrelako adibide asko aurkitzen ahal dira literaturan. Eredu horren aldaerak dira: botila ardoa; botila esnea eta abar.

12.3.5i Horiekin batera badira, hala ere, nahiz gutxiago izan, beste eredua segitzen dutenak: jerez botila bat atera, ardo botila bat oparitu, Erremelluri botila bat atera, garagardo botila bat hartu, whiski kopa bat jarri, ardo botila bat zabaldu, kirsch kopa bat eskatu… Beharbada, horrelako erabileretan, kantitateari edo kuantifikazioari baino garrantzi handiagoa ematen zaio botilaren edukiari, zer oparitu edo atera den zehazteari: jereza atera dio, edo ardoa oparitu nahi zion edo zehazkiago Erremelluri etxeko ardoa, eta eduki hori botila baten barnean ateratzen edo oparitzen da.

Norbaitek pentsa lezake, hortaz, gaur egungo idazleen artean bi erabilerak nahasten direla, eta hori gerta daiteke batzuetan, baina ez beti: arruntean aditzaren arabera egiten da aukera, zeri behatzen diogun, ontziari edo edukiari: botila bat esne diogunean ontziari behatzen diogu, eta esne botila bat diogunean, berriz, edukiari.

12.3.5j Egiazko kuantifikazio izenekin (kilo, litro, dozena…) ez da hori gertatzen, noski, eta horien eredua kilo bat haragi, litro bat esne eta gisakoak dira, beste aukerarik gabe (mertxika kilo bat ere ageri da, baina oso bakanak dira holakoak). Sail berekoak dira orga, gurdi edo saski izenekin osatuak (gurdi bat sagar), baina gaurko literaturan gutxiago ageri dira.

Halaber, batzuetan bete ere erabiltzen da: kolkoa bete diru, pitxer bete ardo. Horietan denetan, galdera hauei erantzuten zaie: “zenbat olio/harri/ardo/diru?” Berdintsu gertatzen da beste hauetan ere: urte bat, urtebete, hilabete egon zen, hilabete bat egon zen, aste bat, astebete pasatuko dut eta abar.

12.3.5k Sailkapen izenak (edo izen klasifikatzaileak) deitzen ditugu mota, klase, sail eta holakoak: Bada jende mota bat aski astuna; Mendi sail horretan ez duzu zuhaitzik ikusiko; Saguzar aldra bat etorri zen; Hegazkin klase horrek asko arintzen du bidaia bezalako esaldietan ageri dira izen horiek.