Euskararen Gramatika

12.3.2. Izen arruntak eta izen bereziak

12.3.2a Izen sintagma osatzeko, zenbait izenek nahitaezkoa dute, arruntean, mugatzaile deitzen den elementuren baten laguntzan agertzea (emakumea ibili da gure bila / *emakume ibili da gure bila), zenbatzaile baten (bost emakume ikusi ditugu), edo bien —mugatzailearen eta zenbatzailearen— laguntzan agertzea (bost emakumeak ikusi ditugu).

Izen sintagma osatzeko determinatzailearen beharra (eta gehienetan mugatzaile deitzen dugunaren beharra) duten izenak izen arruntak direla esaten dugu. Hortaz, leku, zuhaitz, txakur edo liburu izen arruntak dira, eta determinatzailea behar dute.

Izen sintagma osatzeko mugatzailearen beharrik ez duten izenak izen bereziak direla diogu: Joxe, Paris, Ines eta abar¹³⁰.

12.3.2b Izen bereziek erreferentzia zehatza dute, ez dagozkie espezie bereko izaki guztiei, izaki jakin bati baizik. Alde horretatik, Axular, Koldo, Itziar pertsona izenak, edo Ataun, Gasteiz, Matxinbenta, Paris, Londres… leku izenak, edo Jakin, Erein edo antzeko izenak erreferentzia bakarrekoak ditugu. Ez dute berezko esanahirik, zuzenean izaki bati egiten baitiote erreferentzia. Horregatik dira izen bereziak. Eta, ikusten denez, ez dute mugatzailerik ere. Haritz norbaiten izen berezia edo zuhaitz mota bat ere izan daiteke. Lehenbiziko kasuan, bere gainean izen hori daraman pertsonak edo izakiak berez dituen ezaugarriekin lotzen dugu “Haritz”. Eta gerta daiteke bi Haritz aurkitzea eta biak oso desberdinak izatea elkarren artean. Aldiz, haritz izen arruntak sail bat osatzen duten zuhaitz batzuei egiten die erreferentzia, eta, alde horretatik, klase horretako izaki guztiek, zuhaitz guztiek, propietate eta ezaugarri komun asko dituzte, hain zuzen ere, izen horrek bildu nahi dituen guztiak. Badu hitz horrek berezko erreferentzia, ezaugarri horiek guztiek ematen diotena. Hortik, ezaugarri multzo horretatik, ateratzen da haritz hitza. Beraz, printzipioz, izen bereziek ez dute determinatzailerik hartzen, eta arruntek bai. Hori da haien arteko bereizketa egiteko erabil dezakegun lehenbiziko irizpidea. Irizpide morfologikoa da.

12.3.2c Gauzak ez dira, ordea, hain sinpleak: zenbait esamoldetan izen bereziek erakuslea har dezakete, eta baita mugatzailea ere, testuinguru egokia ageri bada: Ines honek zer uste du!; Peru gurea Londresen bizi da eta abar. Baina, ikusten denez, artikulua ez du izenak berak zuzenean hartzen, baizik izen berezia ardatz duen sintagmak, esaterako, adjektiboak, izenaren ondotik adjektiboa jartzen bada: Jean handiak egin zuen hori; Axular jakintsuak idatzi zuen liburua. Hauetan badirudi dagoeneko erreferentzia garbia delarik (Axular), igorleak erreferentzia horren ezaugarri bat nabarmentzeko lizentzia hartzen duela. Horiez gain, badira toki izena + oso/guzti/gehiena… eta horien antzeko esapideak, erreferentzia zehazteko balio digutenak (Mosku osoa ongi ezagutzen dugu; Frantzia guztia/gehiena bere menpe hartu zuen) eta abar.

Izen sintagman perpaus erlatibo bat ere agertzen bada, orduan izen bereziak, zerbait hartzekotan, erakuslea hartzen du, baina ez mugatzailea: Hau ez da nik ezagutu nuen Joxe (edo Joxe hura / *Joxea). Izen berezi batzuek, dena dela, mugatzailea hartzen dute: Bizkai baina Donostia (ikus § 12.3.2l). Zernahi gisaz, eta salbuespenak salbuespen, determinatzailea hartu ahal izatea edo ez, horrek bereizten ditu formalki izen bereziak eta arruntak, ikusten den gisan.

12.3.2d Semantika aldetik ere bereizten dira izen bereziak eta izen arruntak, eta hori da erabil dezakegun bigarren irizpidea. Izen arruntak sail edo espezie bateko gauzak edo izakiak (pertsonak, gauzak, taldeak, materiak, gertaerak, kontzeptu abstraktuak) aditzera emateko erabiltzen dira: gizon, esate baterako, izen arrunta da, eta gizon diren izaki guztiei aplikatzen zaie; etxe ere arrunta da, eta etxe guztiei aplikatzen zaie. Izen arruntak sail edo mota batean biltzen diren izakiei aplikatzen zaizkie, ikusten denez. Baina Andoni edo Paris izaki jakin bati bakarrik aplikatzen diogu, ez kategoria bati, eta izen bereziak direla esaten dugu, hortaz. Nolabait ere esateko, izaki bakarrak dira. Balio denotatiboa dute, ez dute esanahirik: gerezi bat zer den badakigu, hiztegi batean behatu dezakegu, baina ez dakigu, ordea, zer izan daitekeen Andoni bat. Ez dugu hiztegian aurkituko. Horregatik, izen bereziak, arruntak ez bezala, ezin dira beste hizkuntzatara itzuli, jatorri bereko baliokideak aurkitu behar dira.

12.3.2e Hori da erabili izan den irizpide klasikoa. Badira arazoak, zernahi gisaz: Euskal Herrian bertan baditugu bi herri Getaria izenekoak, bat Iparraldean eta bestea Hegoaldean. Era horretako kasu asko dago: Durango bat bada Bizkaian, eta beste bat Estatu Batuetan; Euskal Herrian bada Bizkaia bat, baina baita Filipinetan ere. Eta Andoni asko dago munduan. Baina ez dute izen horiek kanpotik identifikatzeko moduko kategoriarik osatzen: munduko etxeek, elkarren artean desberdinak badira ere, badituzte ezaugarri komun batzuk, gutxienekoak badira ere; aldiz, munduan izan daitezkeen Andoni horiek ez dute, gizonak izateaz aparte, ezaugarri komunik, kasualitatez ez bada. Izen bereziak berez daude determinatuak, baina izen arruntek determinatzailea behar dute. Izen arruntak bakarrik ageri dira hiztegietan. Izen bereziak ezin, ez baitute inolako esanahirik. Axularri buruz ari baldin bagara, Axular izeneko norbaitek zituen propietate eta ezaugarriekin lotzen dugu.

Munduari buruz dugun informazioak erakusten digu, azken batean, zein den izen berezia eta zein arrunta. Geografia izenak, herri eta hirienak, pertsonen izenak, marken izenak eta abar izen bereziak dira askotan (Londres, Elizondo, Miren, Volvo eta abar). Kanpoko izenak gureganatzen ditugunean, artikulua kentzeko joera dugu (Kairo).

12.3.2f Zenbait kasutan, ordea, bi irizpide horiek (determinatzailea izatea edo ez; erreferentzia bakarra izatea edo ez) gurutzatu egiten dira edo, beste hitzetan esateko, bereizketa egiteko baliatzen ditugun irizpideek ez dute beti emaitza bera ematen. Adibidez, Volvo izen berezia da, dakigun gisan, konpainia baten izena, baina Volvo bat erosi dute etxean esaten badugu, izen berezi horri determinatzaile bat erantsi diogu: ‘Volvo markako auto bat’ adierazi nahian erabiltzen da. Eta prozesu bera gertatzen da beste izen berezi batzuekin ere: Haren mintzaldia entzun nuenean Demostenes baten aitzinean nintzela pentsatu nuen. Hitz horiek hiztunak, holakoetan, izen arrunt gisan erabiltzen baditu ere (Zenbat Axular uste duzue dagoela gela honetan?; Donjuanak agertu dira orain herri hartan), ez du kontzientzia galdu izen horien jatorriaz, eta badaki hasieran izen berezi bat dagoela hor¹³¹. Eta gainera, izen berezi horiek nolabaiteko ezaugarri berdinak dituzten izakien kategoria baten adiera eman nahian erabili dira. Beste batzuetan, gerta daiteke jatorrian izen berezia zena izen arrunt izatera pasatzea: mukiak kentzeko klinexak maite dituzte batzuek, zapi baten marka izen arruntera oharkabean pasaturik; mentore erabil dezakegu, baina segur aski ez gara ohartzen Odisean ageri den Telemakoren aholkularia zela Mentor. Azkenik, hiztun askok bikak erabiltzen dituzte idazteko, Bic bolalumetatik hartu ondoren izena.

12.3.2g Badira, bestetik, alderantzizko bidea eginez orain, itxuraz bederen, izen arruntak izanik ere, erreferentzia jakin eta bakarra dutenak. Kasu argia da Jaungoikoa-rena, adibidez. Baina gauza bera gertatzen da errege (literatura klasikoan bederen, nahiz artikuludun adibideak ere ez diren falta), amabitxi, aita, aitatxo, ama, amatxo, osaba eta abarrekin. Munduan errege, aitatxo eta amabitxi asko dago, eta alde horretatik izen arruntak dira; baina erreferentzia bakarra eta zuzena adierazi nahian erabiltzen direnean, determinatzailerik gabe erabiltzen ditugu: amabitxi Begoña.

12.3.2h Gauza bertsua gertatzen da, neurri batean, berezia den zerbaiti izen arrunta jartzen diogunean (bide batez, izenondoa ere izan daiteke), adibidez, erakundeekin (Eusko Ikaskuntza), aldizkari-egunkari izenekin (Berria, Deia, Argia) edo etxe izenekin (Ametsa, Etxeberria, Apezetxea…). Baina horietan sortutako izen berezia artikulu eta guzti azaltzen da. Kasu horietan egokiena eta argiena Herria-tik, Deia-tik edo Argia-tik idaztea da. Berdin gertatzen da elkarte batzuen izenekin ere: Gure etxea-tik, Arrano Beltza-tik… (nahiz Arrano Beltzetik ere idazten duten batzuek), Mutiko alaiak-era, Lagun onak-ekin eta abar. Batzuek “taldea”, “elkartea” edo antzeko izena gaineratzeko joera dute (Mutiko alaiak elkartera), naturalago bihurtuz sintagma. Zaila da gero hor arau estuak eta zehatzak ematea: Deiara bidali dut; Argiakoek hori uste dute; Herriatik jakin dugu eta abar arruntak dira, batez ere ulertze arazorik sortzen ez badute. Sintagmak hartzen ditugu izen berezitzat, artikulua bereganatu izan balute bezala. Berdin gertatzen da elkarte batzuen izenekin, edo alderdien izenekin ere: Gure etxea-tik, Arrano Beltza-tik, Eusko Alderdi Jeltzalea, Alderdi Komunista, Herri Batasuna, Euskadiko Alderdi Sozialista… Badira izen berezi batzuk pluralez (Euskaldunak) edo postposizio bidez (Lagunekin) eratuak. Ez da falta San Joseren bezalakoren bat ere, afixek Getxon erakusten duten gisan. Holakoetan egokiena da sintagmatzat hartzea eta beti marra erabiltzea sintagmari zerbait eransten bazaio.

12.3.2i Baina artikulua berekin duten izen bereziekin ari garelarik, badira bestelako jokabidea agertzen dutenak ere, postposizioak eranstean artikulua galtzen dutenak. Euskaltzaindia bera ere izen berezia da, elkarte bakarra dago munduan izen horrekin, baina hor ere mugatzailea ageri da, eta izen arruntekin bezala erabiltzen dugu: Euskaltzaindiak esan du; Euskaltzainditik etorri da berri hori… Ez dira gutxi, hala ere, Euskaltzainditik esan beharrean *Euskaltzaindiatik esaten dutenak, mugatzailea izenaren parte hartuz. Baina ez da kasua, -a hori ez da izenaren parte, mugatzaile arrunta baizik. Eta mugatzaile guztiekin gertatzen den gisan, batzuetan ez da jarri behar (ikus 15. kapitulua): mendian/Euskaltzaindian bai, baina mendiko/Euskaltzaindiko, mendira/Euskaltzaindira, menditik/Euskaltzainditik eta abar. Euskal Herria izenarekin gertatzen den bezal-bezala, horrek ere galtzen baitu artikulua zenbait kasutan: Euskal Herrira, Euskal Herritik.

12.3.2j Arazo bat gertatzen da asteko egunen, hilabeteen eta urtaroen izenekin ere. Horiek guztiek erreferentzia zuzena izan arren, artikuluarekin ematen ditugu beti: astelehena, azaroa, udaberria… Horren arrazoia izan daiteke, beharbada, jatorriz horiek hitz arruntak direla (lehen, aro, aste, uda, berri…). Egun izen arruntak dira, nahiz beste hizkuntza batzuetan letra larriz idazten diren, euskaraz ez bezala, eta mugatzaile gabe ere agertzen dira: today is Sunday; agosto llegaba a su fin; en avril ne te découvre pas d’un fil eta abar. Euskaraz ez da halakorik, eta mugatzailea behar du. Gauerdi eta eguerdi hitzak bietara ageri dira, artikulu gabe edo artikuluarekin, euskalkien arabera. Hau lotuago dago, hain segur ere, beste jokaera zabalago batekin: badirudi euskal sintaxiak ezinbestean eskatzen duela, izenen edo izenondoen kasuan, hauek beti determinatzailearekin agertzea. Hola, etxe bat irudikatzen duen margolan baten azpiko aldean maison, house edo casa jarri badaiteke ere, euskaraz nahitaez etxea behar dugu, mugatzailearekin, beste hizkuntzetan ez bezala. Beste hitzetan esanda, euskaraz aipu-forma mugatzaile eta guztikoa da. Artikuluak ez ditu bereizten, hortaz, argi eta garbi izen bereziak eta arruntak (§ 12.3.2l), baina badirudi, zernahi gisaz, nahiko irizpide bidezkoa dela.

12.3.2k Dena den, egia izanik ere izen bereziak artikulurik gabe ditugula euskaraz, eta alde horretatik beste hizkuntza batzuetan baino muga itxiagoak ditugula (Antton / baina el Antonio), zenbait hizkuntzatan izen bereziek badute beste ezaugarri bat: ezin dute adjektiborik hartu; euskaraz, aldiz, ez da arazorik, betiere determinatzailea ageri bada, lehentxoago esandakoaren arabera: Axular handia; Andoni txikia; Mikel gizena; Paris ederra; Erroma ikusgarria eta abar. Kasu bakan batzuetan izen berezi horiek izen arrunt gisan erabil ditzakegu: Lau picasso erosi zituen; Baditut etxean txillida batzuk eta abar. Beste testuinguru batzuetan ere berdin gertatzen da: Herri horretan batek daki zenbat Aramendi dagoen. Zenbait kasutan, bat zenbatzailea ere erabiltzen da adierazgarriak izan daitezkeen adibide mota batzuen berri emateko: Musikari horrek badu Mozart baten indarra, baina ez da Mahler bat bezain merke-itsaskorra. Hizkera arruntean posible da ponte izenarekin posesiboa erabiltzea ere: Peru gurea Londresen; Non dabil zuen Andoni?; Bai alferra zuen Maite! Edo erakuslea: Hara Peru horrek zer egin duen azkenean.

12.3.2l Leku izenekin sortzen dira anitzetan zalantzak. Leku izen bereziak izanik (beraz, mugatzaile gabekoak behar lukete), izen horietako batzuk -a bokalez bukatzen dira, eta letra hori, zenbait kasutan, mugatzailea da (Azpeitia, Azkoitia, Bizkaia eta abar). Ez, ordea, beste kasu batzuetan (Donostia). Eta kasu markak eransten direnean kontuan izan behar da hori: Donostia izenak berezkoa du -a hori, hitzaren zatia da (berez Donostia, Donostiatik, Donostiara, Donostiako eta abar), baina Azpeitia hitzean ageri dena ez da hitzaren zatia, artikulua baizik (eta, hortaz, Azpeitia, Azpeititik, Azpeitira, Azpeitiko eta abar).

Azpeitia bezalakoek postposizioak hartzen dituztenean (ikus 19. eta 20. kapituluak), artikulua galtzen dute, ez baitugu, nonbait, izenaren parte sentitzen determinatzaile hori: Azpeitian bizi da, eta Azpeititik etortzen da egunero esaldian, adibidez, argi ikusten da artikulua mendian / menditik bikotean bezala erabiltzen dela, edo galdu¹³². Modu paraleloan erabiltzen dira biak, biek mugatzailea dutela. Gauza bera gertatzen da lehentxoago aipatutako izen batzuekin.

Donostia izenaren eredua (berezko -a dutela, orduan) segitzen dute Abaltzisketa, Aduna, Antzuola, Astigarraga eta gisa horretakoek, pentsatzekoa denez. Baina sail berekoak dira Gabiria, Getaria, Ibarra, Lasarte-Oria, Ordizia eta Zestoa (Gipuzkoa), baita Gipuzkoa bera ere; Leioa, Lemoa eta Ondarroa (Bizkaia); Burundia, Guardia, Zigoitia, Zuia, Arrastaria (Araba); Aria, Artaxoa, Atarrabia, Donamaria, Legaria, Mendabia (Nafarroa) eta Nafarroa bera ere; Ainhoa, Getaria, Hendaia, Makea (Lapurdi); Arberoa (Nafarroa Beherea). Horietan guztietan izena bere osotasunean errespetatu behar da.

Azpeitia izenaren eredukoak (-a mugatzailea dutenak) dira Azkoitia, Hondarribia, Olaberria (Gipuzkoa); Berriatua, Busturia, Ermua, Etxebarria, Forua, Mallabia, Mañaria (Bizkaia) eta Bizkaia bera ere; Arratzua-Ubarrundia, Asparrena, Erriberabeitia, Erriberagoitia, Harana, Urizaharra (Araba); Abaurregaina, Abaurrepea, Ameskoabarrena, Basaburua, Elizagorria, Ergoiena, Erromantzatua, Iruñea, Itzagaondoa, Mendigorria, Olatzagutia, Otsagabia (Nafarroa). Horietan guztietan artikulua kentzen da zenbait kasutan (ikus Euskaltzaindia, Onomastika arauak).

Iruñea hitza guztiz berezia da. Euskaraz Iruñea onartu zuen Euskaltzaindiak, azkeneko -a hori artikulua zuela. Hortaz, azken sailekoa litzateke: Iruñeko, Iruñetik, Iruñera… Baina Iruñeko udalak erabaki zuen¹³³ euskal izena Iruña dela, eta ez Iruñea, eta gero ontzat eman Iruñeko, Iruñetik, Iruñera…, Euskaltzaindiak erabakitakoa segituz. Kasu bakarra litzateke hori euskaraz, Iruña izanik izena, horrek Iruñako, Iruñara, edo Iruñatik eman behar bailuke. Kasu honetan, Euskaltzaindiaren erabakia eta udalarena ez datoz bat. Guk hemen Iruñea erabiliko dugu beti, Euskaltzaindiak onartu zuen gisan, azkeneko -a hori artikulua duela.

12.3.2m Izen bereziak direla eta, beti izan da gure artean etxearen izena eta jabearena batera emateko ohitura: norbait izendatzeko, etxearen izena gehiago erabili izan da deitura baino. Baina tradizioa ez da berdina izan mendebaldean eta ekialdean. Badirudi etxeen izenetan ekialdean maizago erabiltzen dela artikulua mendebaldean baino. Hala ere, nekez aurki daitezke hemen lege zorrotzak leku batean eta bestean nola esaten den, non eta ez den ikerketa sakonagorik egiten arlo horretan. Hala, etxe baten izena Haranburua izaten da ekialdean, edo Etxeberria, baina usuago entzuten dira Kaminburu edo Etxeberri eta gisakoak mendebaldean. Etxeko nagusiei, zernahi gisaz, Haranburu edo Kaminburu deitzen zaie, ekialdean: kasu honetan artikulua kentzen zaio, ikusten den gisan.

Izen berezien artean badira pertsona izenak (antroponimoak), animalien izenak (zoonimoak), leku izenak (toponimoak), ibaien izenak (hidronimoak) eta abar. Pertsona izenetan ponte izenak (Miren, Ibai) eta deiturak bereizten dira. Pertsona batzuek badituzte ezizenak (Hankamotz, Sudurluze…). Beste batzuek izengoitiak erabiltzen dituzte (Larresoro, Txillardegi…). Jendeen artean izen hipokoristikoak ere ez dira falta: Maitetxo, Josetxo, Pello, Mattin edo Bettiri gisakoak. Badira izen patronimikoak ere, ponte izenetik eratorriak: Antsorena, Hernandorena, Domintxenea, Tomasenea eta abar.

12.3.2n Gauzak horrela, esan dezagun, orain arte aipatutakoa bilduz, izen batzuek determinatzailea hartzen dutela, eta beste batzuek ez. Determinatzailea hartzen duten izenen artean daude izen arruntak (mendi, etxe, kale, ume, andre, eskola…), astegun, hilabete eta urtaroen izenak (ostegun, larunbat, urtarril, irail, udaberri…) eta zenbait herri eta lurralderen izenak (Azpeitia, Bizkaia, Otsagabia…, nahastu gabe Donostia, Zumaia modukoekin, artikuluaren itxura izanik ere ez baita azkeneko -a hori artikulua). Beste izen batzuek, ordea, ez dute mugatzailerik hartzen: pertsona eta leku deiturak (Andoni, Eider, Agirre, Ataun, Anboto, Luzaide, Ainharbe…). Mugatzailea hartzea edo ez hartzea da marka morfologiko argiena izen arruntak eta bereziak elkarren artean bereizteko, baina batzuetan ez da betetzen arau hori, ikusi dugunez. Aipu- forma, beste hizkuntza batzuetan ez bezala, artikuluduna da euskaraz.

¹³⁰ Gaurko euskaran hau da erabilera bakarra, pertsona izenei dagokienez, testu klasikoetan Aita San Franziskua edo Jesusa (Jesus-en ordez) bezalako adibide bakan batzuk ageri badira ere.

¹³¹ Ikusten denez, Volvo, Demostenes, Axular… izenen hasierako letra, larria erabili da adibideetan, nahiz holakoetan zalantzak izan daitezkeen.

¹³² Ez da atal honetan lantzeko kontua. Baina gramatikari askok uste dute hor ageri den -a hori ez dela artikulua, postposizioa baizik: nola esplika bestela lanean esaten dela, eta ez *lanan?

¹³³ Ezin da ahaztu udalerrien izen ofiziala udalek erabakitzen dutela, haiena dela eskumena.