Euskararen Gramatika

11.10. -ka formak: zenbatzaileak, aditzak, postposizio sintagmak eta adberbioak

11.10a Gramatika askotan, -ka atzizki adberbiogileen artean zerrendatzen da (ikus hemen § 11.9a, 22. kapitulua eta § 6.2.3), baina batzuetan -ka daramaten hitzen kategoria estatusa ez da oso argia¹²⁵. Bada, -ka atzizkia askotariko kategoria duten hitzetan aurki dezakegu: zenbait zenbatzaile altutan (dozena, mila, ehun, milioi… dozenaka ikasle, milaka pertsona…), aditz batzuetan (musukatu, harrika egin…), adberbioetan (bultzaka sartu, saldoka atera…), eta erdialdeko euskalkietan, baita postposizio sintagmetan ere (etxeraka, unibertsitateraka…).

Hainbat lanetan, -kak esanahi iteratiboa edo errepikakorra daukala adierazi da (Etxepare 2003; de Rijk 2008), zehazki aditzen eremuan. Berro-k (2017) -ka atzizkiaren erabilera guztiak azaltzeko ahalegin batean, -kak esanahi metagarria (Krifka 1998; Zwarts 2005, 2008; Rothstein 2004) duela proposatu du.

11.10b -ka daramaten hitzek askotariko kategoria izan dezaketenez, zaila da -ka kategoria zehatz bateko hitzen eratorpen-atzizki gisa irudikatzea (nolanahi ere, ikus § 6.2.3). Horren ordez, pentsa liteke -ka atzizkiak esanahi jakin bat gaineratzen duela, baina kategoria adierazpide morfofonologikorik gabeko morfema batek ezartzen duela, hau da, buru isil batek.

11.10c Goitiko adibideetan aipatu ez dugun -ka atzizkiaren beste erabilera bat da aspektu aditzen osagarriak sortzearena. -ka amaiera duten jarduera¹²⁶ izenak egon, ari, ibili eta hasi aspektu aditzen osagarriak izan daitezke: Miren saltoka hasi da; Miren Joni deika ari zaio/dabil/dago. Zentzu horretan, inesibodun aditz izenen antzera jokatzen dute. -tzen amaieradun aditzak aspektu aditzen osagarriak izan daitezke: Miren salto egiten ari da; Miren Jon/Joni deitzen ari zaio/dabil/dago.

Gune berean agertzeagatik ere, inesibodun aditz izenek eta -ka formek ez dituzte ezaugarri berberak. Inesibodun aditz izenak bateragarriak dira absolutiboz edo datiboz markatutako osagarri batekin: Miren Jon/Joni musukatzen ari da/zaio; Miren Jon/Joni deitzen ari da/zaio. Datiboaren edo absolutiboaren arteko hautua euskalkiaren araberakoa da (ikus Fernández & Ortiz de Urbina 2010, 2012). -ka formak, aldiz, datibo osagarriekin bakarrik dira bateragarriak: Miren *Jon/Joni musuka ari da/zaio; Miren *Jon/Joni deika ari da/zaio.

11.10d Goiko atalean (§ 11.5e) ikusi dugun bezala, inesibodun jarduera izenek ere ezin dute absolutiboz markatutako osagarri zuzenik hartu. Gauza bera gertatzen da kategoria nahasiko beste forma batzuetan ere (eske, adi, so, begira): (*Gauza ikaragarri bat) ametsetan nengoen/ari nintzen; Jon (*mesede bat) eske zebilen; Jon (*laguna) adi zegoen; Jon (*laguna) so zegoen; Jon (*lagun) begira zegoen.

Predikatu horietan absolutibo osagarriaren ordez, postposizio sintagmak, datibo osagarriak edo izen biluziak (determinatzailerik gabekoak) erabiltzen dira: Gauza ikaragarri batekin ametsetan nengoen/ari nintzen; Jon mesede eske zebilen; Jon lagunari adi zegoen; Jon lagunari so zegoen; Jon lagunari begira zegoen.

Absolutibo osagarriak hartzeko ezintasunak aditz kategoriaren faltarekin izango du zerikusia ziurrenik, bai -ka forma biluzietan (-tzen atzizkirik gabekoetan), inesibodun jarduera izenetan zein kategoria nahasiko eske, adi, so eta begira formetan.

¹²⁵ Bada beste desberdintasun bat -ka adberbioen eta -ki adberbioen artean. 11.9b atalean azaldu dugun bezala, -ki atzizkiak adjektiboak hartzen ditu osagarri moduan, munduko hizkuntzetan atzizki adberbiogileek egiten duten antzera; -kak, ordea, izenak hartzen ditu gehien-gehienetan. Salbuespen gisa, -ka adjektiboekin ere ager daiteke, hala nola herrenka eta isil-isilka kasuetan.

¹²⁶ Instrumentuen edo gorputz atalen izenak ere erabil daitezke -ka hitzak sortzeko (aizkoraka, harrika, ukabilka eta abar). Nolanahi ere, hitz horiek jarduerei egiten diete erreferentzia; instrumentua edo gorputz atala jarduera gauzatzeko erabiltzen dela ulertzen da. Instrumentuen edo gorputz atalen eta jardueren arteko asoziazioa lexikoa litzateke, hots, hiztunek daukaten euskararen jakintzan oinarrituko litzateke.