Euskararen Gramatika

11.9. Adberbioak, adjektiboak eta postposizioak

11.9a Adberbioa aditzaren inguruko elementuak biltzen dituen kategoria da (ikus 22. kapitulua); aditzak adierazten duen gertaera edo egoera denboran edo espazioan kokatzen dute, edota gertaera edo egoera gauzatzen den modua deskribatzen dute. Kategoria horren barruan askotariko modifikatzaileak sartu ohi dira: denborazkoak, lekuzkoak, moduzkoak, deitikoak eta abar. Hori eta dela, adberbioak ezaugarritzea zaila izaten da, hein handi batean adberbio kategoriarekin definitzen ditugun hitzen aniztasunagatik.

Adberbioak euskaraz bakunak izan daitezke (atzo, gaur, bihar eta abar) edo konposatuak (ederki, ondo, txarto eta abar). Munduko hainbat hizkuntzatan bezala, adberbio konposatuak adjektiboetatik eratortzen dira oro har, eta eratorpen-atzizki adberbiogileekin eraikitzen dira. Euskaraz, honako atzizki hauekin erabiltzen dira (§ 6.2): -to, -ro, -ki, -ka (§ 6.2, § 22.2.2, § 22.4.6l), -(r)ik¹²³ eta -(e)la. -to eta -ro atzizkiak dira gaur egun gutxien erabiltzen direnak. -ro Hegoaldean baliatzen da gehienbat, baina -kirekin ordezkatzen hasi da; izan ere, -ki da, -karekin batera, adberbiogile emankorrena euskal hizkeretan.

11.9b Munduko beste hizkuntza batzuetako atzizki adberbio-sortzaileak, adibidez, gaztelaniazko -mente eta ingelesezko -ly, izenetatik eratortzen dira. Euskarazko atzizki adberbiogile batzuek, aldiz, postposizioetan dute beren jatorria. Esate baterako, -(r)ik atzizkia (partizipio erresultatiboetan ere erabiltzen dena) ablatibo zaharrari dagokio (Krajewska 2013), eta -(e)la adlatibo zaharrari (de Rijk 2008). -ki atzizkia ere postposiziotzat hartu izan da lan batzuetan, adberbioen testuinguruan bertan (Uribe-Etxebarria 2014) eta aditz laguntzaileen eremuan (Fernández 2015)¹²⁴. Horrekin lotuta, aipagarria da -ki adberbio batzuk inesibo sintagmekin txandakatzen direla: itsuki vs itsuan, normalki vs normalean, ezkutuki vs ezkutuan (EGLU-I: 316). Postposizio sintagmen eta adberbioen arteko txandakatzea ez da oso harritzekoa; izan ere, bi kategoriak dira aditzekin bateragarriak.

Bestetik, Hegoaldeko euskalkietan —gaztelaniaz, latinez eta alemanez bezala—, oso zabaldua dago adjektibo itxura duten hitzak erabiltzea adberbio funtzioarekin, zehazki, aditzak adierazten duen gertaeraren modua adberbioak deskribatzen duenean: aldrebes, alfer, arin, apropos, argi, artez, bikain, dotore, erraz, garbi eta abar (§ 14.8). De Rijken (2008) arabera, Iparraldeko euskalkietan -ki erabiltzeko ohitura handiagoa da horrelako kasuetan: aldrebeski, alferki, arinki, aproposki, argiki, artezki, bikainki, dotoreki, errazki, garbiki eta abar. Hauek dira adibide batzuk de Rijken lanetik (2008: 238) hartuak: Ene bihotza azkar zebilen (L. Haranburu); Oso zintzo portatu gara (Atxaga); Dena garbi zekusan (Olabide).

11.9c Nahiz eta forma aldetik berdinak izan, adjektibo itxurako adberbioak darabiltzaten hiztunek garbi bereizten dituzte adjektiboak eta adberbioak. Desberdintasun horren atzean adjektibo itxurako adberbioetan morfema adberbiogile isil bat egon liteke (Agirre Ibarra 2017) edo beharbada gaztelaniako kasuetarako proposatu den izen isil bat (Fábregas & Alexeyenko 2016). Nolanahi ere, banaketa sintaktikoak berak bereizketa egiten laguntzen digu; izan ere, adjektiboak beti agertuko dira izen bat modifikatzen edo predikatu gunean, eta adberbioak, aldiz, aditzak modifikatuz agertzen dira.

¹²³ Zalantzagarria da -(r)ik amaieradunak adberbioak ote diren benetan. Izan ere, askotan egoera-mailako predikatuak dirudite (alderatu, esate baterako, isil adjektiboa eta isilik predikatua, Jon isila da vs Jon isilik dago). Aditz batekin agertzen diren kasuetan (adibidez, isilik etorri da), bigarren mailako predikatutzat har litezke.

¹²⁴ -ki atzizkia izengilea ere izan daiteke batzuetan, adibidez, estalki, izozki, euskalki, liburuki izenetan (§ 4.4.2.3, § 4.4.3.3).