Euskararen Gramatika

11.5. Izenak eta aditzak

11.5a Lehenengo atalean, kategoriak bereizteko eta ezaugarritzeko irizpide morfosintaktikoak erabili ditugu. Adibidez, aditzak ezaugarritzeko, alde batetik, irizpide sintaktikoak erabil daitezke. Horien artean aipatuko genituzke osagarri zuzenak hartzeko gaitasuna eta adberbioek modifikatu ahal izatea. Beste alde batetik, aditzen kategoria definitzeko irizpide morfologikoetara ere jo daiteke. Esate baterako, munduko hizkuntza askotan, hizkuntza erromantzeetan adibidez, aditzak denbora eta pertsona flexioarekin agertzen dira (esaterako, lehenaldiko lehen pertsonako caminé forma gaztelaniaz). Horrelako flexiorik ez dutenean, adizki jokatugabeak direla esaten da (caminar). Azkenengo kasuan, aditzok izenei egozten zaizkien ezaugarriak izaten dituzte, adibidez, argumentuen funtzioa bete dezakete (gaztelaniaz, caminar 30 minutos al día es bueno para la salud; frantsesez, marcher 30 minutes par jour est bon pour la santé), determinatzaileekin batera ager daitezke (gazt. el caminar por la ciudad es muy agradable), adjektiboek modifikatu ditzakete (gazt. el continuo caminar por la ciudad me puso dolor de cabeza) eta batzuetan kasu markak eraman (gazt. no le veo ninguna gracia al caminar durante todo el día; fr. je ne vois aucun plaisir à marcher pendant tout le jour).

Aditzen eta izenen arteko alde hori euskarara ekartzea interesgarria da. Izan ere, euskal adizki jokatu gehien-gehienak analitikoak dira halabeharrez, eta aditzak ez du denbora, pertsona eta numero flexiorik eramaten.

11.5b Hizkuntzalaritzan asko aztertu dira izenen ezaugarriak hartzen dituzten aditzak. Goian aipatu dugun bezala (§ 11.5a), aditzek izenei egozten zaizkien banaketa ezaugarriak erakuts ditzakete denbora eta pertsona komunztadurarik ez daukatenean, hau da, jokatugabeak direnean. Alabaina, aldi berean, aditzenak diren ezaugarri sintaktikoak gordetzen dituztela dirudi, behintzat kasu batzuetan. Euskaraz antzera gertatzen dela ikusiko dugu atal honetan. Horretaz gain, euskarazko aditzek izen ezaugarriak dituztela erakutsiko dugu, baita a priori jokatuak diren aditz egituretan ere; izan ere, aditz gehien-gehienen forma jokatua analitikoa da. Azken kasu hori aztertuko dugu lehenik.

11.5c Hamabost bat aditzen kasuan izan ezik, beste guztiek forma analitikoa dute euskaraz. Forma analitikoan, adizki nagusiek forma jokatugabea izaten dute. EGLU-II liburukian, hiru forma jokatugabe bereizten dira: aditzoina, partizipioa eta aditz izena (ikus 25. kapitulua). Hemen partizipioaz eta aditz izenaz arituko gara bakarrik. Forma burutua edo perfektiboa dutenean, -tu/ -i/-n edo -ø amaierako partizipioak erabiltzen dira (atzo Gasteiza joan nintzen). Aspektu burutugabean, aldiz, adizki nagusiek -t(z)en aspektu marka izaten dute (egunero joaten naiz Gasteiza), lehen aipatu dugun bezala, morfema izengile batean eta inesibo postposizioan dekonposa daitekeena (§ 11.4j, § 20.1.3d, § 26.3.2.2a). Azkenik, aspektu prospektiboan (edo ‘geroa’ adierazten duen aspektuan), partizipioari -ko eransten zaio (-en ekialdean -n amaieradun partizipioetan) (bihar Gasteiza joango/joanen naiz). Denbora eta modu flexioa, eta pertsona, numero eta kasu komunztadura adizki laguntzailean agertzen dira, beste osagaitik, aditz lexikotik, bereizirik¹¹⁹. Ikus daitekeenez, aditzek forma jokatugabea dute, nahiz eta perpauseko aditz nagusiak izan. Beraz, morfologiari dagokionez behintzat, euskarazko aditzek ez dute “adiztasunarekin” lotzen den ezaugarria betetzen, hots, ez dira denbora eta pertsona flexioarekin agertzen.

Testuinguru jokatugabeetan ere, aditz forma berberak aurkitzen ditugu: etxera joan ostean; ez diot zentzurik ikusten Gasteiza joateari; Gasteiza joateak ez dauka zentzurik. Lehen adibidean, joan partizipioa oste postposizioaren osagarria da. Bigarren eta hirugarren adibideetan, bestetik, -t(z)e amaieradun aditz izenak -a determinatzailearekin eta datibo/ergatibo kasu markekin agertzen dira (joteari/joateak). Hala ere, lehen esan dugun bezala, nahiz eta aditzok izen gisa jokatzen duten hein batean, aditzen ezaugarriak gordetzen dituzte. Esate baterako, osagarri zuzenak hartzeko gai dira (Miren eraman ostean) eta adberbioek modifikatzen dituzte (ikasleei zorrotz hitz egiteak ez du ezertarako balio; manifestua bat-batean aldarrikatzea ideia ona izan zen). Izenek ez dute berez osagarriak hartzeko gaitasunik eta ez dira adberbioekin bateragarriak. -pen atzizki izengilearekin eratorritako izenek, adibidez, osagarriak hartu ahal izateko, genitiboaren beharra dute (*manifestua / manifestuaren aldarrikapena) eta adberbioen ordez, adjektiboek edo izenlagunek modifikatzen dituzte (*bat-batean / bat-bateko aldarrikapena).

Beraz, partizipioek eta aditz izenek izenen antzera jokatzen dute azaleko banaketari dagokionez (etxera joan ostean), baina aditzak izaten jarraitzen dute, eta horregatik, aditzen ezaugarriak ere gordetzen dituzte (Miren eraman ostean).

11.5d Izenen eta aditzen arteko bereizketa kolokan jartzen duen beste datu sorta bat predikatu moduan erabiltzen diren izen eta adjektibo biluzietatik datorkigu. Izan ere, euskaraz hainbat aditzezko esanahi izen edo adjektibo biluzien bidez adierazten dira. Hauek dira, esaterako, izen biluziez sortuak: arrazoi izan, ardura izan, aitor izan, aiher izan, arta izan, axola izan, amets izan, balio izan, behar izan, beldur izan, damu izan, gorroto izan, merezi izan, uste izan eta abar; eta adjektibo biluziek sortuak: ageri izan, aski izan, ezagun izan, gogoko izan, gustuko izan, maite izan, nahiago izan, nabari izan eta abar (§ 23.2.1.3.4).

Perpauseko predikatu nagusiak direnean, izen eta adjektibo horiek ez dute aspektu markarik eta beti izaten dute adiera burutugabea. Gehienetan egoerak adierazten dituztenez, aspektu interpretazioa mugagabea izaten da. Adizki nagusiekin ikusi dugun bezala, predikatu hauetan ere denbora eta pertsona flexioa aditz laguntzailean agertzen da: Aitorrek Miren gorroto/maite du; Mirenek hondartzara joatea gogoko du.

Predikatu horiek izen eta adjektibo biluziak dirudite formaren aldetik, baina aditzen banaketa sintaktikoa dute: absolutiboz markatutako osagarri zuzenak hartzen dituzte, eta ergatiboz markatutako subjektuekin agertzen dira, gainerako aditzak bezala. Beraz, ez dugu pentsatu behar aditz laguntzailea kasu honetan aditz nagusia edo kopula denik eta izena haren osagarri zuzena. Horrelako analisi batean ezingo genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan *edun aditz nagusia balitz, ba- baieztapen aurrizkia onartuko litzateke (*Mirenek badu hori ondo dagoela uste)¹²⁰, *edun kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea. Aurreko *Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta *edun aditz laguntzailea. Ondorioz, *edun-ek ezin du baieztapen interpretazioa izan ba- aurrizkiarekin agertzen denean. Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea adibidean, aldiz, ustea determinatzaile sintagma *edun-en osagarri zuzena da. Kasu horretan, ba- aurrizkiak baieztapen esanahia dauka.

11.5e Aditzen eta izenen alderaketa bukatzeko, jarduerak adierazten dituzten zenbait izenez arituko gara (EGLU-I: 244-245). Izen horiek inesibo postposizioaz lagundurik agertzen dira, eta burutzat izaten dute aspektu aditz bat, adibidez, egon, ari eta ibili. Beste zenbaitetan, egin aditz arina ere har dezakete. Hona hemen adibide batzuk: igerian, aitzurrean, musean, ehizan, jolasean, beharrean, marmarrean, ametsetan, lotan, mezatan, txoritan, neskatan eta abar.

Jarduera izen batzuek gertaera bera izendatzen dute (adibidez, jolasean, ehizan, ametsetan), eta beste batzuek gertaeran parte hartzen duen instrumentua edo entitatea (esaterako, aitzurrean, pilotan, neskatan). Inesibo postposizioari dagokionez, batzuk DS singularrari lotzen zaizkio (jolasean, ehizan eta abar) eta beste batzuk sintagma mugagabeari (neskatan, ametsetan eta abar). Azkenik, jarduera izen batzuek -(k)eta izengileaz eratorriak dira: hizketan, berriketan, jostaketan, igeriketan eta abar.

Jarduera izen horiek ez dira aditz nominalizatuak, hau da, ez dira aditz izenak. Horrenbestez, ezin daitezke beste hizkuntzatako gerundioekin parekatu. Inesiboa daramaten aditz izenak (adibidez, amets egiten, jolasten eta abar) aditzak dira sakonean, eta ondoren izengile batekin nominalizatzen dira. Horregatik aditzei dagozkien ezaugarriak gordetzen dituzte (ikus § 11.3). Atal honetan aztertzen ari garen jarduera izenak, ordea, izenak dira sakonean, hots, ez dute kategoria aldaketarik jasan. Hori dela eta, jarduera izenetan ez daukagu balizko nominalizazio baten ebidentzia morfologikorik (-tze atzizkia ez da ageri), eta ez dira bateragarriak osagarri zuzen batekin: gauza ikaragarri bat amesten ari nintzen vs *gauza ikaragarri bat ametsetan nengoen/ari nintzen eta dantza polit bat dantzatzen ari gara vs *dantza polit bat dantzan ari gara.

Nolanahi ere den, jarduera izenek adberbioak onartzen dituzte, eta hori izatez izenetatik espero ez dugun ezaugarria da: Igerian ari da gelditu gabe / arin-arin; Haurrak ikas zazue euskaraz mintzatzen, ongi pilotan eta oneski dantzatzen. Badirudi, beraz, jarduera izenek izaera nahasia dutela. Izenak dira berez, baina adberbioek modifikatzea onartzen dute, aditzek bezala.

¹¹⁹ Aditz laguntzailea izan edo *edun izan daiteke. Hautua aditzaren araberakoa izango da nagusiki (trantsitiboak eta iragangaitz ergatibodunak *edun-ekin agertzen dira eta intrantsitiboak izan-ekin), baina alokutibo komunztadurak ere eragina dauka.

¹²⁰ Ekialdeko euskalki batzuetan onartzen dira horrelako adibideak, hala nola Aitorrek Miren badu maite eta Mirenek badu uste hori ongi dagoen. Kasu horietan, *edun-ek aditz nagusi gisa jokatzen du, eta ez aditz laguntzaile moduan.