Euskararen Gramatika

11.4. Kategoria lexikoak eta funtzionalak. Sailkapenaren arazoak

11.4a Aurrerapen modura, aditzekin sortzen den zalantzazko kasu bat azalduko dugu. Tradiziozko hizkuntzalaritzan, aditzak beti sailkatzen dira kategoria lexikoen barruan. Goian esan dugun bezala (§ 11.3f), zerrenda mugagabea osatzen dute eta hizkuntzazkoak ez diren kontzeptuei erreferentzia egiten diete, besteak beste. Baina ezaugarri horiek ez dira hizkuntza guztietan betetzen, eta euskaraz ere badauzkagu arrazoi batzuk baieztapen hori zalantzan jartzeko. Munduko hizkuntza batzuetan, hala nola japonieraz eta persieraz, aditz gutxi daude. Australiako jinguluera, esate baterako, oso adierazgarria da zentzu horretan.

Jingulueraz hiru aditz besterik ez dago: joan, etorri eta izan/egin. Hiru aditz horiek bakarrik ager daitezke denbora eta pertsona komunztadurarekin. Gainerako aditzezko kontzeptu guztiak oinarrizko hiru aditz horiekin eraikitzen dira, horiei bestelako elementu batzuk gaineratuz. Adibidez, gidatu eta murgildu aditzak adierazteko gidatu-joan eta murgil-joan edo murgil-egin esango lukete hurrenez hurren. Datu horien aurrean, zaila izango litzateke esatea aditz kategoria “lexikoa” dela jingulueraz; izan ere, aditz kopurua oso mugatua da. Gainera, murgil-joan bezalako predikatu konposatu batean, eduki semantikoa joan aditzean baino gehiago, aditzezkoa ez den beste elementuan dagoela dirudi, alegia, murgil ale lexikoan. Beraz, jinguluerako aditzek ez dituzte goian aipatu ditugun bi ezaugarriak betetzen: ez dute zerrenda mugagabea eta gainera ez dute esanahi lexikorik. Mugagabetasuna eta esanahi lexikoa joan, etorri eta izan/egin aditzen osagarriek gaineratzen dute, ez aditzek eurek, eta beraz, bi ezaugarri horiek ez daude zuzenean lotuta “adiztasunarekin”.

11.4b Euskarazko aditzen irudia ez da jinguluerarena bezain muturrekoa, baina ziurrenik irakurle askori euskarazko zenbait aditz etorri zaizkio gogora jingulueraren aditzen berri izatean. Euskaraz, ondoko hizkuntzetan ez bezala, aditzezko esanahi asko egin, hartu eta eman aditz arinekin eraikitzen dira. Hona hemen adibide gutxi batzuk: egin aditzak (amets egin, alde egin, dantza egin, elurra egin, huts egin, jauzi egin, kasu egin, korrika egin, lo egin, oihu egin, negar egin, txalo egin, zin egin), hartu eta eman aditzak (amore eman, atseden hartu, damu hartu, esku hartu, lur hartu, min eman, min hartu, parte hartu, su eman).

Adibide horietan guztietan, badirudi egin, hartu eta eman-ek “adiztasuna” gaineratzen dutela eta euren osagarriak, aldiz, aditzon eduki semantikoa edo lexikoa (§ 23.1). Pentsa genezake, hortaz, aditz horien kasuan, bi alderdi daudela banatuta: bat, lexikoa, osagarriaren bidez txertatu dena; bestea, funtzionala, egin, hartu eta eman-ek emana, funtzio sintaktikoari lotua eta hizkuntzaren barrukoa. Hori da, hain zuzen, Morfologia Banatuan egiten den analisia. Hizkuntzalaritzako eremu teoriko honetan, kategoria guztiei egozten dizkiete alderdi funtzionala eta lexikoa. Aditzak eta izenak ez lirateke, hortaz, kategoria lexikoak oso-osorik. Beherago ikusiko dugunez (§ 11.4g), postposizioetan ere horrelako zerbait badagoela pentsa daiteke.

11.4c Kategoria lexikoen barruan sailkatzen ditugun hizkuntza aleek badute beste ezaugarri berezi bat: eratorpenean parte hartu ahal izatea. Eratorpenaren bidez, lexema berriak sortzen dira lexema txikiagoetatik edo oinarrizkoagoetatik abiatuta (ikus zehatzago 4, 5 eta 6 kapituluetan). Hona hemen adibide batzuk: adieraz-pen, argital-pen, xeda-pen; maitagarri-tasun, handi-tasun, nagusi-tasun; ikus-garri, hil-garri, adieraz-garri.

Adibide horietan, zenbait atzizki gaineratu zaizkie lexema batzuei (-pen, -tasun eta -garri) eta lexema berriak sortu dira. Prozesu honetan, hitzaren kategoria lexikoa alda daiteke, eta goiko adibide guztiak dira horren erakusle. Horrela, -pen eta -tasun amaierako adibideetan izenak sortu ditugu aditzetatik eta adjektiboetatik, hurrenez hurren. Eta -garri amaierako adibideetan, bestetik, adjektiboak sortu ditugu aditzetatik abiatuta. Prozesu morfologiko hau behin eta berriz errepika daiteke. Adibideetako batean, esaterako, -tasun atzizkia gaineratu diogun lexema, oinarrizkoagoa den beste lexema batean eta atzizki batean bana daiteke: maita eta garri.

Hortaz, lexemei bezalaxe, eratorpen atzizkiei kategoria lexiko bat egozten diegu, eta kategoria horren araberakoa izango da, hain zuzen, sortzen den lexema berria¹¹⁷. Goiko -pen eta -tasun atzizkiek izen kategoria dute, eta -garri atzizkiak adjektibo kategoria¹¹⁸.

11.4d Eratorpenaren bidez hitz (edo lexema) berriak sortzen direnez, prozesu morfologiko hori hiztegiarekin lotzen da tradiziozko hizkuntzalaritzan, eta horrela flexiotik bereizten da. Flexioa prozesu morfologiko eta sintaktikoa da, eratorpena bezalaxe, baina bere funtzioa ez da lexema berriak sortzea, baizik eta lexema baten gramatika funtzioak gauzatzea. Horregatik, eratorpena hiztegiarekin lotzen den bezala, flexioa sintaxiarekin berarekin harreman estuagoa daukala pentsatzen da. Flexio-morfemak dira kasu marka guztiak, denbora, aspektu, modu, pertsona eta numero komunztadura morfemak eta lexema baten funtzio sintaktikoarekin zerikusia duen morfema oro.

11.4e Eratorpena eta flexioa gramatikaren eremu desberdinetan gertatzen direla ontzat hartuz gero, bien arteko hainbat desberdintasun azal daitezke. Desberdintasun horietako batzuk aipatuko ditugu hemen. Batetik, eratorpen atzizkiek lexemaren errotik hurbilago egoteko joera dute flexio atzizkiek baino, eta flexio atzizki bat lotuz gero lexemari ez dago eratorpen atzizki gehiago eransterik. Ondoko adibideetan, lexemak eta eratorpen atzizkiak azpimarratu ditugu: adieraz-pen-ek [[[aditza] iz.] erg.pl.], ahal-dun-tzen [[[izena] adj.] aspektua], margo-tu-ko [[[izena] aditza] aspektua], baina *mutil-ek-tu [[[izena] erg.pl.] aditza] (vs mutil-du), *margo-ak-tu [[[izena] pl.] aditza] (vs margo-tu).

Ikus daitekeenez, flexio morfemak ezin dira sartu eratorpen prozesuetan, edo bestela esanda, flexioz markatutako lexema batek ezin dezake jasan eratorpen prozesu bat. Ezintasun hori erraz azal daiteke pentsatzen badugu eratorpena hiztegian gertatzen dela eta flexioa sintaxian, eta flexioa gertatzen denerako, ezin gaitezkeela berriz atzera itzuli hiztegiaren eremura.

11.4f Flexioaren eta eratorpenaren beste desberdintasun batek erregulartasunarekin dauka zerikusia. Formalki eta semantikoki eratorpena ez da flexioa bezain sistematikoa, eta salbuespen eta berezitasun ugari izaten ditu. Flexioa, aldiz, askoz ere sistematikoagoa eta erregularragoa da. Adibide bat emateko, pentsa euskaraz ditugun atzizki izengile guztietan (ikus 4. kapitulua). Hauek dira horietako batzuk: -tasun (edertasun, adierazgarritasun, inpartzialtasun), -(k)era (ibilera, idazkera, hizkera, irteera, igoera), -keta (idazketa, azterketa, irakurketa, ekarketa), -kuntza (hizkuntza, hezkuntza, eraikuntza, antolakuntza).

Badira izengileen arteko desberdintasun erregular batzuk. Adibidez, -tasun izengilea lexema osagarria adjektiboa denean hautatzen da, oro har, eta izen abstraktuak sortzen ditu (§ 4.1.2). Bestetik, -(k)era, -keta eta -kuntza atzizkiek gertaera-, egoera- edo ondorio-izenak sortzeko erabiltzen dira, oinarrian harturik gertaera bat adierazten duen aditz bat (§ 4.5). Alabaina, azken atzizki izen-sortzaileen artean, irregulartasunak ere aurkitzen ditugu. Esate baterako, zergatik esaten da idaz-keta, azter-keta eta ekar-keta, baina ez *erama(n)-keta edo *erai-keta? Azken horren ordez, eraikuntza esango genuke. Esanahiari dagokionez ere, horrelako irregulartasunak topatzen ditugu. Adibidez, -(k)era atzizkiak gehienetan gertaera- eta ondorio-izenak sortzen baditu ere (etorrera, igoera), batzuetan ‘modua’ adieraz dezake (idazkera, hizkera). Hiztunok daukagun euskararen hiztegiaren jakintzagatik dakigu [hiz + kera] hitzak modua adierazten duela, eta, aldiz, [igo + era] hitzak ez. Hiztegia horrelako idiosinkrasiak gordetzeko tokia da. Horregatik, eratorpenean aurkitzen ditugun horrelako banaketak hiztegiari egozten dizkiogu. Sintaxian gertatzen diren prozesu morfologikoetan ez dugu horrelakorik gertatzea espero. Bada, flexio-morfemak askoz erregularragoak dira, bai formari dagokionez, bai esanahiari dagokionez.

11.4g Postposizioak kategoria funtzionaletan sailkatu ditugu (§ 11.3b. Ikus § 2.4h: kategoria lexikotzat hartzen direla, eztabaidagarria bada ere) tradiziozko hizkuntzalaritzan horrela egiten baita. Hala ere, atal honetan ikusiko dugu euskarazko postposizio batzuek kategoria lexikoen ezaugarriak ere badituztela.

Eratorpenaz aritu garenean, ikusi dugu kategoria lexikoa duten hizkuntza aleek bakarrik parte har dezaketela horrelako prozesuetan, hau da, aditzek, izenek, adjektiboek eta adberbioek. Kategoria funtzionala duten aleek ezin dute, oro har, horrelako prozesuetan agertu. Azter dezagun orain euskal aditzen eratorpena. Ikusiko dugunez, euskal aditzen eratorpenak erakusten du kategoria funtzionalen eta lexikoen arteko bereizketa ez dela horren argia, eta postposizioek badituztela ezaugarri lexikoak.

11.4h Euskarazko aditzak askotariko kategorietatik sortzen dira (§ 6.1). Inguruko hizkuntzetan bezala, baditugu izenetatik, adjektiboetatik eta adberbioetatik eratortzen diren aditzak. Izenetatik eratortzen direnen artean, badaude entitate bati erreferentzia egiten diotenak (amatu, mutildu, apaiztu, alargundu, atxilotu, ahitu, adiskidetu, amorostu, gizondu eta abar), egoera psikologiko edo fisiologiko bat adierazten dutenak (arduratu, atsekabetu, aspertu, beldurtu, damutu, dolutu, egarritu, gosetu eta abar) eta gertaera baten prozesua edo emaitza adierazten dutenak (dantzatu, aitortu, argudiatu, arbuiatu, abestu, aholkatu, amestu, arrazoitu, arnastu, arrantzatu, bidaiatu eta abar).

Adjektiboetatik eratortzen diren aditzen artean ere bi sail bereiz ditzakegu: adjektibo bakunetan eraikitzen direnak (argitu, apaldu, arindu, agortu, aberastu, ahuldu, alaitu, azkartu, apaindu, argaldu, astundu, esnatu, gorritu, moteldu, zuritu, garbitu, zikindu eta abar) eta adjektibo konposatuetan eraikitzen direnak (ahaldundu, areagotu, betikotu, etxekotu, euskaldundu, etxegabetu, gutxiagotu, lotsagabetu, itxuragabetu, zordundu eta abar).

Bestetik, adberbioetatik eratorritako aditzak ditugu (belaunikatu, berandutu, urrundu, hurbildu, gelditu, prestatu, adostu, zutitu, zintzilikatu eta abar). Talde honen barruan -ka amaierako adberbioak ere sar genitzake, baina horiek § 11.10 atalean aztertuko ditugu (ikus § 6.2.3 atala ere). Adberbioetatik aditzak sortzea ez da beharbada horren ohikoa munduko hizkuntzetan, baina izenetatik eta adjektiboetatik aditzak eratortzea oso normala da.

Azkenik, badira ere postposizio sintagmetatik eratorritako aditzak: postposizio adlatibotik eratorritakoak (etxeratu, mahaigaineratu, kaleratu, aurreratu, giltzape(ra)tu, munduratu, eskuratu, lehorreratu eta abar) eta postposizio instrumentaletik eratorritakoak (ondorioztatu, legeztatu, argiztatu, balioztatu, ureztatu, koloreztatu, olioztatu eta abar). -ratu amaieradun aditzen oinarrian adlatibo postposizio sintagmak daude: etxeratu aditzak adierazten du etxera joan/eraman. -ztatu bukaeradunetan, bestetik, sintagma instrumentalak: ureztatu-k esan nahi du urez bete.

Horrelako adiera duten aditzak ezagunak dira munduko hizkuntzetan eta hizkuntzalaritzan aztertu izan dira. Ingelesez, adibidez, etxeratu edo mahaigaineratu-ren antzekoa den shelve ‘apaleratu’ aditza dago, eta ureztatu-ren parekoa den saddle ‘zelatu’. Hale eta Keyser-ek (1993a) lehenengo aditz sailari kokapen aditzak (ingelesez location verbs) deitu zioten, eta bigarrenari kokagai aditzak (locatum verbs).

11.4i Ikus daitekeenez, euskaraz aditzak sor daitezke postposizioetatik. Eta gainera, prozesu hori oso emankorra da; zerrenda ia amaigabea daukagu, batez ere adlatibo postposiziotik eratorritako kokapen aditzen kasuan. Ez gaude, hortaz, lexikalizatutako eta ihartutako kasu batzuen aurrean. Kokapen aditzetan nabarmentzekoa da adlatiboaren osagarriak numero marka ere izan dezakeela, adibidez, corpusetan diren begietaratu eta belarrietaratu aditzetan. Hor, -raren ordez numero pluralaren marka daraman -etara forma daukagu. Aditz horiek, beraz, zalantza ugari sortzen dituzte goian emandako kategoria funtzionalen eta eratorpenaren inguruko azalpenaren aurrean.

11.4j Izan ere, goian postposizioak kategoria funtzionalak direla esan dugu, eta kategoria funtzionalek ezin dutela eratorpenean parte hartu (§ 11.3b, § 11.3d). Bestetik, esan dugu flexio morfologia ezin daitekeela eratorpen prozesuen tartean sartu (§ 11.4e), baina begietaratu edo belarrietaratu bezalako aditzetan ikus daiteke posible dela. Beraz, badirudi batzuetan kategoria lexiko gisa jokatzen dutela.

Nolanahi ere, postposizioak hein batean lexikoak direla proposatzeak ere arazo batzuk sortuko lituzke. Izan ere, postposizioek zerrenda mugatua dute, eta euretako askok esanahi erabat sintaktikoa dute. Aipatzekoak dira, zentzu horretan, erlaziozko -ko postposizioa, -en genitiboa eta beharbada -n inesiboa ere. Genitiboa eta inesiboa bereziki adierazgarriak dira: morfema hauen postposizio erabileraz gain, bestelako funtzio sintaktikoak betetzeko erabiltzen dira. Inesiboak, esate baterako, lekuzko esanahiarekin batera, denbora adiera ere izan dezake aditzekin agertuz gero. Kasu horietan, aspektu progresiboa edo burutugabea adierazteko erabiltzen da: Mikel dantza egiten ari da; Mikel astelehenetan joaten da Gasteiza.

Hainbat lanetan jasotzen den bezala, progresiboko aditzei lotzen zaien -tzen morfema, -tze izengilean eta -n inesiboan dekonposa daiteke (Azkue 1925; EGLU-I; Mateu & Amadas 1999; Demirdache & Uribe-Etxebarria 2000; Laka 2004, 2006). Ildo beretik, aspektu burutugabea adierazteko erabiltzen den -tzen atzizkiak perifrasi progresibo bat izango luke jatorri (Mounole 2011).

Genitiboa ere sintaxiari dagozkion funtzioak betetzen aurki dezakegu. Batetik, aspektu prospektiboa adierazteko erabiltzen da ekialdeko hizkeretan (esaterako, joanen naiz), batez ere aditzaren partizipioak -n amaiera duenean. Aipatzekoa da, testuinguru horretan, mendebaldeko eta erdialdeko hizkeretan postposizio bat baliatzen dela, alegia, erlaziozko -ko atzizkia. Bestetik, erlatibozko esaldiak markatzeko erabiltzen den -(e)n atzizkia genitiboa dela pentsa liteke, are gehiago kontuan hartzen baldin badugu genitiboa izenlagunak sortzeko erabiltzen dela. Kasu horretan, genitiboak menderagailu baten funtzioa beteko luke: mahaia apurtu duen neska.

11.4k Laburbilduz, atal honetan erakutsi dugu postposizioek kategoria nahasia dutela. Alde batetik, kategoria lexikoen antzera jokatzen dute testuinguru batzuetan: kategoria lexikoek bezala eratorpena jasan dezakete eta lexema berriak sortzeko oinarri moduan erabil daitezke. Bestalde, kategoria funtzionalei egozten dizkiegun ezaugarri batzuk dituzte: zerrenda mugatua osatzen dute eta zenbaitetan funtzio sintaktiko garbia izaten dute. Azken kasu horietan, pentsa liteke menderagailu edo aspektu morfema moduan erabiltzen diren atzizkiak ez direla postposizioak eurak, ez bada postposizioekiko isomorfikoak diren atzizkiak. Hala ere, postposizioen eta morfema funtzional horien artean badaude antzekotasun semantiko eta sintaktikoak, eta horregatik, haien artean nolabaiteko harreman sintaktikoa badagoela pentsa genezake.

¹¹⁷ Kategoria lexikoa duten ale guztiek ez dute, beraz, beregaintasun fonologikorik. Kasu honetan, eratorpen-atzizkiak, lexikoak izanagatik ere, atzizki forma dute.

¹¹⁸ -garri atzizkia izen kategoriakoa ere izan liteke (§ 4.4.2.2).