Euskararen Gramatika

10.3.2.3. Aginte perpausak

10.3.2.3a Aditzaren formak berak seinalatzen du (adizkiaren modu gramatikalak) aginte perpausa¹⁰⁶: Joan zaitez hemendik.

Aditz intrantsitiboen adizki sintetikoek forma bera dute indikatiboan eta aginteran. Aditza perpausaren hasieran jartzeko joerak laguntzen du (intonazioarekin batera) aginte perpausa bereizten adierazpen perpausetik: Zoaz hemendik (aginte); Hemendik zoaz (adierazpen).

Aginte perpaus peto-petoak, arrazoi semantiko-pragmatiko nabarmenak tartean, bigarren pertsona gramatikalari dagozkio. Horregatik eta beste arrazoi batzuengatik (denbora-aspektu arazorik ez, ekonomia…), guztiz arrunta da aditz lexikoa bakarrik erabiltzea, adizkia isildurik. Halakoetan ere, bestelakoetan bezala, ez dugu berdina erabilera Iparraldean eta Hegoaldean: Sar (zaitez) zu orain (Ipar.: aditz erroa); Sartu (zaitez) zu orain (Hego.: partizipioa).

10.3.2.3b Aginteraren kasuan kasuko indar ilokutiboa —agindu hutsa, eskaera, gonbita, mehatxua…— zehazten laguntzeko, hitzen bat erants daiteke perpausaren indar ilokutiboa modulatuz; hala nola mesedez, bestela, gero. Adibide hauetan ikus daiteke: Eser(i) (zaitez) hemen, mesedez (eskaera); Alde (egizu) hemendik; bestela… (mehatxua); Ez (ezazue) ahantz(i), gero! (abisua).

Bigarren pertsonatik kanpo, beste forma bat hartzen dute, eta beste esanahi berezi bat, aginte perpaustzat jo daitezkeen beste honelako hauek: Abia nadin/gaitezen garaiz (1. pertsona; subjuntibozko perpaus beregaina); Aitor dezadan egia; Ager bedi/bitez lehenbailehen (3. pertsona; aginterazko adizki bereziak)¹⁰⁷; Betoz/bihoaz (= etor bitez) lehenbailehen; Hala biz (= izan bedi); Bekar(te) (= ekar beza(te)).

10.3.2.3c Hirugarren pertsonakoek badute aldaera bat, subjuntiboari -la atzizkia erantsiz¹⁰⁸: Ager dadila/daitezela lehenbailehen.

Hirugarren pertsonari agindu bat ematea ezinezkoa da, izatez, zeharka ez bada. Horregatik, desira-edo baten esanahia hartzen dute halako perpausek. Hain zuzen ere, esanahi horretaz janzten dira forma horretakoak beste bi pertsona gramatikaletan ere: Gogora gaitzazu(e)la!; Gogora nadila/dezadala, otoi!; Gogora zaitezela/zaitzatela, arren!

Halako formak dira aukera bakarra hirugarren pertsonan bestelako morfemak tartean daudenean: *Gogora naza-gaitza/zaitza(te); Gogora naza-gaitza/zaitza(te)la.

Guztira, beraz, sail berezi bat osatzen dute halako [subjuntibo + -la] perpaus beregainek, besteetatik bereiz daitekeen tipo bat, formaz ez ezik semantikaz ere: desira-edo adierazten dutenez, desirazko (edo desideratibo) izena emango diegu.

10.3.2.3d Izan da antzina euskaraz sistema konplexuago bat eremu semantiko horretakoak adierazteko, baina arkaismo gisa baino ez zaizkigu heldu ai- eta albait- aurrizkiz eraturikoak: Aineza gal bizia gau batez (Mirande); Ainu neure / gal beldur naizen hori (Juan Garzia); Gehiago / albaitezazu preza (Etxeberri Ziburukoa); Otsoa lagun duanean, albaihu hora saihetsean (Oihenart).

Oraingo euskara arruntean, bestelakoak erabili ohi ditugu: Nahi nuke galduko banu; Nahi nuke, ai, (izango) banu neure(a); Prezatuko ahal duzu; Ai alboan (izango) bazenu.

¹⁰⁶ Bazen antzina, arruntarekin batera, geroaldiko agintera deritzona, bai analitikoa eta bai sintetikoa, -ke- morfema gehituz eratua: ezer egiterakoan, esan e[g]ikezu zeure artean (vs esan e[g]izu orain); negar egikezu egunen batean. Ez dago garbi ahalerarekiko lotura (zaitez-ke), baina bada halako zantzurik adizki sintetikoetan; adibidez, (ba)zoazke hor dabil esanahiz ustearen (zoaz nonbait), geroaldiaren (joango zara) eta ahaleratik gertuko zerbaiten artean (joan zaitezke).

¹⁰⁷ Aginterazko adizki sintetikoek badute, guztiek ere, besteek ez bezalako debeku bat, ez baitute onartzen forma sintetikoan berean ezeztapena: #ez zoaz, *ez betoz/bekarte; #ez gauden; #ez daramatela. Analitikoetara jo behar: ez zaitez joan; ez bitez etor; ez bezate ekar; ez gaitezen egon; ez dezatela eraman.

¹⁰⁸ Adizki sintetikoek berez dute, indikatibozkoaz gainera, subjuntibozko balioa ere, forma berean: Datorrela oraintxe; Dabilela erne; Gauden isilik; Daramala deabruak; Dagigun otoitz; Ongi etorri zarela; Zarela zintzo; Laudatu dela; Duzula kuraia. Inoiz, laguntzailearen lekuan ere erabili izan da: Dugun maita/lauda/ikus/edan.