Euskararen Gramatika

9.3.3.4.2. Izena + egin, eman, hartu aditz lokuzioak

Ugariak dira euskaraz mota honetako egiturak, batez ere egin aditzarekin osatuak⁹⁸:

Itxuraz, izenaz eta aditzaz osatutako aditz elkartuak dirudite, goraxeago ikusi ditugun hostoberritu edo gurutziltzaturen parekoak. Horixe dute, hain zuzen ere, lehen ezaugarri morfologikoa, izen soila (determinatzailerik gabea) izatea ezkerreko osagaia. Meteorologiako gertakariak adierazten dituzten euria egin, elurra egin, izotza egin… aditzetan lehen osagaiak badu mugatzailea, baina hori da har dezaketen determinatzaile bakarra; ezin dute, adibidez, erakuslerik hartu (*elur hori egin, *izotz hau egin). Mugatzailerik hartzen ez duen lehen osagaia izateak berarekin dakar aditz hauek ez erreferentzialak izatea; hau da, erreferentzia jakina baino areago, erreferentzia generikoa dute (lan egin / agindu dizuten lana egin). Honetan ere bat letozke hitz elkartuen erreferentzia generikoarekin. Esapide hauetako aditzak ere, egin batez ere, aditz arinak direla esaten da, berezko esanahi sendorik gabeak; izenari aditz balioa ematea dute eginkizun nagusi. Izenarekin elkartuaz osatzen da aditz esapide hauen esanahia (§ 23.2.1.3h, § 23.2.1.3i).

Baina beste zenbait ezaugarri aztertzen hasi orduko ohartuko gara ez direla goraxeagoko gurutziltzatu, lekualdatu edo odolustu aditz elkartuak bezalakoak. Bi ezaugarri nabarmendu dituzte gramatikariek:

a) Partitiboa onartzen du lehen osagaiak, ez du lanik egin, ez du minik hartu, ez du negarrik egin… Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez, behintzat, bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin / ez du hitzik egin, ez du inoiz hutsegin / ez du inoiz hutsik egin). Baina gutxi batzuk dira horrelakoak; gehien-gehienek onartzen dute partitiboa, Martinezek (2015) erakutsi bezala.

b) Izena lekuz alda daiteke galdegai/mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.2): gauak ematen dit beldur, zuk egin diozu burla, egizu kontu…

“Bi arrazoi hauek direla eta, zuzenago dirudi ‘Izena + egin/eman/hartu’ egiturak aditz elkartutzat ez hartzea. Jatorriz sintaxi egiturak direla esan daiteke, erabileraren poderioz ihartzera jotzen dutenak, aditz esapide bihurtuaz” (Hitz-Elkarketa/3: 11). Martinezek (2015) beste test batzuk ere aplikatu zituen, hala nola elipsiarena koordinazio egituretan (iseka eta irain egiten zieten / *leku eta herrialdatu egiazko aditz elkartuetan; otoitz eta barau egin ondoren, baina umeak ez du lo egiten, negar baizik eta abar), edo lokailuekikoa (batzuetan barre ere egiten du). Horiek guztiek indartu baino ez dute egiten Hitz-Elkarketa/3 liburuan esana. Horregatik aztertuko ditugu aditz predikatu konplexuen artean (§ 23.2.1.3.1).

⁹⁸ Informazio gehiago nahi duenak ikus dezake Azkarate (1990b: 409-415); Hitz-Elkarketa/3 (1991: 8-14); Martinez (2015); Oyharçabal (2006a); de Rijk (2008: 298-306); Rodríguez eta García Murga (2003); Zabala (2004).

⁹⁹ Hitz-Elkarketa/3 lanean aditz esapidetzat hartu ziren ‘izena + eragin’ motakoak ere; berez, ‘izena + egin’ aditz esapideen kausatiboak baino ez dira, aspaldi ihartua dugun -ra- artizki kausatiboaz sortutako eragin (egin > e-ra-gin) bigarren osagai dutenak.