Euskararen Gramatika

8.2.2. Bahuvrihi motako adjektibo elkartuak

8.2.2a Hitz elkartu posesibo ere deitu izan zaie elkartu hauei⁸⁶, adjektibo elkartuak adierazten duen ezaugarria ‘duen’ izenaz predikatzen direlako —mutil sudur-luzea ‘sudur luzea duen mutila’ da, etab.— eta maiz egitura exozentrikotzat hartu dituzte hizkuntzalariek⁸⁷. Hitz elkartua adjektibo kategoriakoa den heinean izen batez predikatzen da, eta horrexek ekarri zuen exozentrikotzat hartzea; ustez burua elkartutik kanpo zegoen izena zela. Gaur, ordea, mendekotasunezko elkartu endozentrikotzat hartzen dituzte gramatikari gehienek: eskuineko osagaia da burua eta horregatik da elkartu osoa adjektibo kategoriakoa. Ezkerreko osagaia, berriz, izen kategoriakoa, batetik buruaren modifikatzailea da; baina bestetik, adjektibo elkartuak modifikatzen duen izenarekin ere badu erlazioa, maiz ‘ezin besterenduzko jabekuntza’ motakoa dena (Perez Gaztelu, Zabala eta Gràcia 2004: 144). Sudur-luze ‘sudurra luzea duen’ norbaitez predikatzen da; beste modu batean esanda, ‘sudurrez luze den’ norbaitez. Besamotz ‘besoa motza duen’ norbaitez esango dugu, edo ‘besoz motz den’ norbaitez eta abar. Aldi berean, sudurra luzea izatea, besoa motza edo begi bakarra izatea pertsona batek betiko dituen ezaugarriak dira, ez dira aldi batekoak. Horixe esan nahi du ‘ezin besterenduzko jabekuntza’ terminoak.

8.2.2b Bahuvrihi elkartuak gehien-gehienetan pertsona edo animalia adierazten duten izenak kalifikatzeko erabiltzen dira; eta horrexegatik adjektibo elkartuko izenak askotan pertsona edo animalien gorputz atalak izendatzen ditu⁸⁸, horien berezko ezaugarri direnak, alegia; ken edo alda ezinezkoak.

Adibide ugari aurkituko ditugu euskaraz, bai testu idatzietan eta bai ahozko tradizioan ere⁸⁹:

Goraxeago esan dugu pertsona zein animalia adierazten dituzten izenez predikatzen direla horrelako adjektiboak gehienetan. Hala da, baina badira bestelako adibideak ere gure literatura tradizioan, nahiko bakanak izan arren: Leze aho-meharra (Etxeberri Ziburukoa); Pillota-toki albo-zabalean (Lizardi); [etxe txikitxo] aintzin xuri bat (Etxemendi, Lafitte); Erabili dudan eta darabildan hizkuntza, honen bestez, ez da grauzkio-motza grauzkio-gabea baino (Mitxelena). Gaur egun ere emankortasun handikoak dira bahuvrihi egiturak geometrian eta bereziki botanikan, anatomian zein zoologian (triangelu angelu-zuzen, leka hostozabal, gartxu hostozabal, organismo zelulabakar).

8.2.2c Pertsonez predikatzen diren adjektibo diren heinean, erraz onartzen dute izen erabilera (ez, ordea, izen bizigabeez predikatzen direnek): Txapelgorri(ak), txapeloker(ak), belarrimotx(ak). Etzait oraindik azten begibakarren patua (Orixe); Gure begi-alai, buru-zuri txikia (Lizardi). Izen bihurtu dira hauetako batzuk: gibel-urdin, barrengorri (perretxiko motak), papargorri (txori mota)… Askotan horrela sortzen dira izengoitiak (§ 7.2.9): Hankamakur, Prakerre, Sardinzar, edo aipatu berri ditugun txapelgorri, txapeloker…

Adjektibo elkartu diren heinean, erraz onartzen dituzte ondoren kategoria horretako oinarria eskatzen duten eratorpen-atzizkiak, -keria, -ki, edo -tasun: bihozberakeria, buruberokeria, eskuzabalki, bihozberatasun, buru-arintasun, gogo-zabaltasun, gogo-zindotasun, hitz-ugaritasun⁹⁰.

Idazkerari dagokionez, hots aldaketaren bat gertatu denean, elkarturik idazten dira bi osagaiak —besamotz, ipurterre, kaskazuri—. Gehienetan bi modutara eman daitezke, marraz loturik edo elkarturik —gona-motz/gonamotz, gogo-arin/gogoarin…—. Lehen osagaia txistukari afrikatuz amaitzen denean eta bigarrena ere kontsonantez hasi, ohikoa izaten da bi osagaiak marratxoz loturik ematea; berdin gertatzen da lehen osagaia kontsonantez amaitu eta bigarrena h-z hasten denean (edo bestelako kontsonante multzo bereziren bat gertatzen denean bi osagaiak elkartzean): behatz-lodi, bihotz-txiki, kirten-motz, gibel-handi.

⁸⁶ Ikus Hitz-Elkarketa/3 (1991) edo Perez Gaztelu, Zabala eta Gràcia (2004).

⁸⁷ Ikus Azkarate (1990b: 321-324).

⁸⁸ “Horrexegatik da askotan Bahuvrîhiaren barneko izena bizidunari bakarrik dagokiona, bizidunek bakarrik duten zerbait adierazten duena” (Hitz-Elkarketa/3 1991: 150).

⁸⁹ Adberbio kategoriako bahuvrihiak ere aipatzen ditu Hitz-Elkarketa/3 lanak, [izena + huts(ik)] egiturakoak. Adberbio elkartuetan jasoko ditugu horrelakoak.

⁹⁰ Egia da, bestalde, beste irakurketa bat ere egin daitekeela: [buruarin] + -tasun / buru + arintasun eta abar.