Euskararen Gramatika

7.2.8.2. Izen propioa + izen arrunt bizigabea

Leku izenak (mendi, ibai, itsaso… izenak), kale izenak, eraikuntza izenak, ikastegi eta merkatari etxeenak, komunikabide izenak, kultura ekoizpenak, elkarte eta erakunde izenak, jaiegunen izenak, arlo tekniko-esperimentaleko izenak eratzen ditugu izen propioa eta izen arrunt bizigabea aposizioan jarriaz:

Perpaus oso bat ere bihur daiteke deitura, Que sais-je argitaletxea, The cultural background of personality liburua eta abar. Horrelako egiturek artikulua eskatzen dute beti, eta hurrenkera ere izen propioa + izen arrunta izaten da; beraz, San Migel gozotegia, Aloña jatetxea, eta ez *Aloña jatetxe, *gozotegi San Migel. Bestalde, zenbaitetan izen propioak -ko edo -en atzizkia ere har dezake: Garaziko herria, Antso Jakitunaren hiribidea. Batez ere izen propioa pertsona deitura denean (askotan ikertzailearen izena) gertatzen dira horrelako zalantzak: Magallanes-en estua, Gibbs-en printzipioa, Ampere-ren legea, Coulomb-en legea, Helmoltz-en energia, Joule-ren esperimentua / Joule efektua, Beaufort eskala, Celsius eskala, Geiger kontagailua, Helmoltz energia, Winkler metodoa, Golgi aparatua, Leydig zelula… Inguruko hizkuntzetan ere erraz aurkituko ditugu horrelako bitasunak.

Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoko ‘izen propioa (+ -en) + izen arrunta’ egiturako terminoak aztertu ondoren, hauxe izan zen ondorioa: “Agerikoa dirudien lehen ondorioa da teknologia-arlo gehienetan (Teknol., Metal., Elektron.) aposizioa erabide erabiliagoa dela zientzietan baino. Oso litekeena da horrek zerikusia izatea terminoaren bigarren osagaiaren izaerarekin”⁷⁴. Euskarazko, ingelesezko, frantsesezko eta gaztelaniazko mota honetako terminoak aztertu ondoren, berriz, ondorio hauek aipatzen ditu txostenak:

– “Aztertu ditugun lau hizkuntzetan GEN egituraren bidez eratu diren terminoek hitz jakin batzuk dituzte bigarren osagaitzat, eta dagokion pertsona-izenak emandako edo haren izenean bataiatutako “esakune” motakoak dira. Argi eta garbi, lege, printzipio eta teorema dira multzo horretakoak (mota bereko batzuk: postulatu, aieru, hipotesi, paradoxa…)⁷⁵. Aztertu dugun laginean ageri diren beste batzuk, ustez mota honetakoak, baina ingelesez aposizio bidez (edo aposizioz ere) eratu ohi direnak: ekuazio, konstante. Euskarazko erabilera-datuak argiak dira: GEN egitura da nagusia.

– Naturako fenomenoak adierazten dituzten hitz batzuek aposizioz eratzen dituzte terminoak (kasu ugariena: efektu), baina, beste batzuetan, bi egiturak aurkitu ditugu hiztegian edo testuetan: indar, difrakzio, ziklo, energia, hedapen…

– Neurketa-sistemekin erlazionatutako 2. osagaiak aposizioz eratu ohi dituzte terminoak: eskala, gradu, gogortasun…

– Teknologia: tresneria esperimentala, prozesuak, metodoak… Ez dago erabateko uniformetasuna, baina erregulartasun batzuk atzeman ditugu, eta hautagai garbiak dira aposizioa aukera lehenetsia izateko.

– Biziaren eta osasunaren zientziak: sakonago aztertu behar da, batez ere saio xume honetan ez dugulako aukerarik izan corpusetako erabilera aztertzeko. Hiztegiko sarreretan, -en atzizkiaren erabilera aski zabaldua dago, baina datu hori ez da nahikoa, eta aurrerago proposamen landuagoa egin behar genuke. Oraingoz, beraz, ezin da arlo horietarako proposamen landurik egin.

Txosten honetan, fisika-arloko terminoetarako proposamena egingo dugu, seguru aski beste zientzia batzuetarako ere baliagarria izan daitekeena (Matematika, Kimika, Astronomia, Geologia…)”.

Argi dago, beraz, aztertzen jarraitu beharreko alorra dela aposizio egiturako terminoena.

⁷⁴ Antton Gurrutxagaren txostena, “Izen berezia + (-en) izen(a) egiturako terminoak”, Euskaltzaindiaren 2013/05/25eko osoko bilkuran onartua.

⁷⁵ Euklidesen postulatuak, Goldbachen aierua, Riemannen hipotesia, Russellen paradoxa…