Euskararen Gramatika

4.4.1. Sarrera

4.4.1a Oinarriaren kategoria kontuan hartuta, bi atal nagusitan bana ditzakegu azpisail honetako eratorpen atzizkiak: aditzoinari eransten zaizkionak; izenari eransten zaizkionak. Sortzen duten izenari dagokionez, berriz, guztiak dira izen konkretu, bizigabe, zenbakarriak. Adierari dagokionez, hiru motatakoak aurkituko ditugu: ‘tresna, baliabidea’ izendatzeko baliatzen ditugunak (aditzoina oinarri izan ohi dutenak, oro har); ‘objektua’, ‘zera konkretua’ adierazten dutenak (izena zein aditzoina oinarri dutenak), eta ‘lekua’ adierazten dutenak (oro har, batzuk izenari eransten zaizkionak, eta beste batzuk aditzoinari).

Emankortasunaren aldetik, berriz, badira aldeak azpiatal honetan aztertuko ditugun atzizkien artean. Baina argi dago euskal lexikoa gaurkotzeko baliatu ditugula atzizki hauetako bat baino gehiago, ondoren ikusiko dugun bezala.

4.4.1b Aditzoinari erantsirik, ekintza horretarako ‘baliabidea’ edo ‘tresna’ adierazten duten atzizkiak ikusiko ditugu lehenik. Oinarrian aditzoina izanik, nolako argumentu egitura duen, eta atzizkiak argumentu horietakoren bat xurgatzen duen ala ez aztertu beharko dugu. Berehala ikusiko ditugun izen eratorri horietako batzuen definizioak lagundu diezaguke horretan.

Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzen badugu, lehenik zer motatako aditzoinak ditugun kontsulta dezakegu. Berotu, esaterako, da/du motako aditza da, hau da, berotu da zein berotu du moduan erabil daiteke; zerbait berez berotzen da, edo zerbaitek edo norbaitek berotzen (beroarazten) du. Aditz inkoatibo esaten zaie berotu da motakoei, eta kausatibo (edo arazle) berotu du motakoei (§ 23.2.2.1). Horrelakoak dira -garri, -gailu edo -ki₁ hartzen duten aditz gehienak: bigundu, edertu, gorde, gogortu, indartu, luzatu, ondu, sendatu, edo tapatu. Beste gutxi batzuk du motakoak (gantzutu) edo da motakoak dira, hala nola bizi, jostatu, oroitu (nahiz bi argumentu izan, zertaz/zerekin postposizio sintagmaren bidez adierazten dugu oroitu aditzaren barne argumentua, ‘gaia’, eta sintagma absolutiboaren bidez esperimentatzailea). Estekatu, berriz, du/zaio motakoa da.

4.4.1c Begira diezaiegun orain hiztegietako definizioei, bereziki Euskaltzaindiaren Hiztegikoei eta Egungo Euskararen Hiztegikoei. Berehala ohartuko gara askotan adiera bereko izenak sortu direla aditzoin bati -gailu zein -garri erantsiz: berogailu, berogarri ‘berotzen duena; berotzeko erabiltzen dena’; bizigailu, bizigarri ‘bizigaia, janaria’; edergailu, edergarri ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’; gogorgailu, gogorgarri ‘gogortzen duen gauza’; lokailu, lokarri ‘zerbait lotzeko erabiltzen den gauza’; ongailu, ongarri ‘janariak ontzeko gaia; lurrak emankorrago bihurtzeko erabiltzen den gaia’; oroigailu/oroigarri ’zerbait oroitarazten duen gauza’; sendagarri, sendagailu ‘sendagaia, eritasun edo gaitz bat sendatzeko erabiltzen den gaia’. Hiztegiek jaso ez arren, corpusetan ageri da bikote hauetako -gailu atzizkidun izena ere: euskailu/euskarri, indargailu/indargarri, luzagailu/luzagarri.

4.4.1d Beste batzuetan -gailu atzizkidun izena bakarrik aurkituko dugu: estekailu ‘zerbait estekatzen duen zera’; gantzugailu ‘gantzua, ukendua; gantzutzeko erabiltzen den gaia’; gordailu ‘gauzak gordetzen diren lekua’; jostailu ‘jostetan aritzeko gauza’; itxigailu ‘zerbait ixten duen zera’; tapagailu ‘tapatzeko gailua’ (EEH), ‘tapa, estalkia’ (EH).

4.4.1e Aditzoina zein motatakoa den ikusi ondoren, azter dezagun, izen eratorrien adieren argitan, aditzoinaren zein argumenturi dagokion atzizkia (zein argumentu hartzen duen bere gain). Pausoka joango gara gauzak argitzen:

– Aditzoin asko inkoatibo/kausatibo oposizioa era dezaketenak, hots, da zein da/du motakoak izan daitezkeela esan dugu (berotu, bigundu, edertu, gogortu, indartu, luzatu eta abar). Definizioek erakusten dute du balioan hartu behar ditugula: ‘berotzen duena’, ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, ‘gogortzen duen gauza’…

– Definizioei erreparatuta, argi dago, halaber, atzizkia ez dagokiola barne argumentuari, ‘gaia’, ‘zer’ adierazten duenari. Pentsa dezakegu, beraz, kanpoko argumentua hartzen duela bere gain. Hala iradokitzen dute ‘berotzen duena’, ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, ‘gogortzen duen gauza’ definizioek. Baina, hala bada, zergatik sailkatu dituzte atzizki hauek ‘baliabidea’, ‘tresna’ adierazten duten atzizki gisa?

– Galdera horri erantzuteko kontuan hartu behar dugu, batetik, guztiak izen bizigabeak direla; oso argi nabarmentzen dute hori zenbait definiziok (‘edertzen edo apaintzen duen gauza’ eta abar). Bestetik, euskaraz (beste hainbat hizkuntzatan bezala) ‘tresna’, ‘baliabidea’ adjuntua (§ 23.3.1h) gauza daitekeela sintaxian sintagma ergatibo moduan: Giltza honek ixten du atariko atea, eta beste honek, berriz, etxekoa. Argi dago giltzak berak ez duela ixten, guk baliatzen dugula giltza atariko atea eta etxekoa ixteko; baina euskaraz horrela adieraz dezakegu. Baita beste modu honetara ere, jakina: Giltza honekin irekitzen da atariko atea eta beste honekin, berriz, etxekoa. Funtsean giltza zerbaitetarako baliabidea da, eta berdin dio sintagma ergatiboaren bidez gauzatzen dugun perpausean, edo postposizio sintagma baten bitartez.

Hori bera esan dezakegu hemengo izen eratorrien adieraz ere. Gogorgarri uler daiteke ‘zerbait gogortzen duen zera’ dela, baina baita beste modu honetan ere: ‘zera horren bidez zerbait gogortzen dugu’, ‘zerbait gogortzeko zera’. Alegia, ‘tresna, baliabidea’ adieran. Orobat estekailu, ‘zerbait estekatzen duen zera’ nahiz ‘zerbait estekatzeko zera’.

– Argiago ikusiko dugu aurreko puntuan esandakoa hiztegietatik hartutako beste definizio hauetan: itsasgarri ‘itsasteko erabiltzen den gaia’; ongailu, ongarri ‘janariak ontzeko gaia; lurrak emankorrago bihurtzeko erabiltzen den gaia’; sendagarri, sendagailu ‘sendagaia, eritasun edo gaitz bat sendatzeko erabiltzen den gaia’; tapagailu ‘zerbait tapatzeko gailua’.

– Funtsean, beraz, mota bateko zein besteko aditzoinei -gailu, -garri (nahiz -ki₁) erantsirik ‘ekintza edo jarduera horretarako gaia, baliabidea’ adiera hartuko du, oro har, sortzen dugun izenak. Hori da adibide guztiak besarkatzen dituen adiera, eta jostatu aditzetik abiatuta jostailu izenak har dezakeen bakarra (‘jostetan aritzeko gauza’, eta ez ‘jostarazten duen gauza’). Balio hori bera dute aurrerago hitz elkarketan aztertuko ditugun bizigai, elikagai, edo sendagai izenek (§ 7.2.2.3f).

– Bada azken puntu bat ere aipatzea merezi duena. Oinarrian dagoen aditzoinaren barne argumentua galdu egiten da, oro har; baina ager daiteke hitz elkartu bateko lehen osagai gisa: irudi-indargailu edo ohe-bigungarri.

4.4.1f Beste batzuetan, atzizkiak barne argumentua edo objektua biltzen du. Horrelakoak dira -ki₂ —jaki, erreki—; -kizun —emankizun, igarkizun—; -(k)ari₁ —janari, eskari, emari—; -kin₁ —eranskin—. Balio bera adieraz dezakegu gai bigarren osagai duten elkartu batzuekin ere —aztergai, erregai, ikasgai, ikergai, irakasgai— (“Mugakizun bereziko izen elkartuetan”, Andregai moduko elkartuak: § 7.2.2.3f). Objektu adierako izenak sortzen dira atzizkiak barne argumentua biltzen duenean: aditzoina du (edo dio) motakoa izan ohi da, trantsitiboa edo ditrantsitiboa (§ 23.2.2.6): jaki, erreki, emankizun, igarkizun, eskari, janari, eranskin… Oinarrian dagoen aditzaren objektuarekin du zerikusia izen horien esanahiak.

Objektu adierako izenak sortzen dituzten atzizki batzuk aditzoinari eransten zaizkio eta beste batzuk, ostera, izenari (-kada₂ edo -ko₂). Badira bi motatako oinarriak onartzen dituztenak ere (-kari₁ edo -ki₂). Emankortasunari dagokionez ere, azpisail honetako atzizki guztiak baliatu izan dira euskara estandarrean hitz berriak sortzeko.

4.4.1g Leku adierako izenak sortzen dituzten -gia eta -tegi (-degi) atzizkiek osatzen dute azken azpiatala. Bien artean, -tegi da hedatuena eta emankorrena, euskara estandarrean behar izan ditugun hainbat eta hainbat izen sortzeko baliatu duguna: artxibategi, biltegi, hondakindegi, laborategi, ustiategi, zabortegi…

Adieraren araberako azpiatalak egin —tresna, objektu eta leku adierako izenak sortzen dituzten atzizkiak—, eta banan-banan aztertuko ditugu ondoren bakoitzari dagozkionak.