Euskararen Gramatika

4.3.2. -di

4.3.2a Euskara estandarrerako -di hartuko genuke lematzat, berau delako hedatuena eta hitz berriak sortzeko gehien erabili dena. Euskalki mailako desberdintasuna dute -di baino zaharragoak diruditen (eta askotan toponimo zein deitura gisa geratu zaizkigun) -doi (nafarrera, elordui, ezpeldoi) eta -dui (bizkaiera, Ezpeldui, otadui, sagardui) formek (ikus Mitxelena 1977b: 108). Bestalde, txistukariaren ondotik herskaria ahoskabetu egiten da eta, beraz, -ti alomorfoa aurkituko dugu (harizti, mahasti, urrizti, zuhaizti).

Literatura tradizioko adibideetan arbola edo landare izenek hartzen dute -di atzizkia, arbola edo landare multzoa adierazten duen izena sortzeko: artadi, belardi, elordi, ezkurdi, gorostidi, lertxundi, lizardi, loredi, mahasti, makaldi, pagadi, pinudi, zuhaizti, zumardi… Esan bezala, horietako asko toponimo eta deitura gisa geratu zaizkigu. Baina balio bereko izen berriak ere sortu ditugu euskara estandarrean: landaredi, mangladi, esaterako.

4.3.2b Euskaltzaindiaren Hiztegiko definizioak hartzen baditugu, pentsa dezakegu ‘tokia’ edo ‘lekua’ adierazten duela -di atzizkiak: lizardi ‘lizar asko dagoen tokia’, mahasti ‘mahatsondoak landaturik dauden saila’, pinudi ‘pinuz landaturiko lekua’ eta abar. Egia da ez dela erraza bi adiera horien artean bereiztea, ‘multzoa’, ‘saila’ batetik, eta sail horrek hartzen duen lekua, bestetik.

Berriagoak dira izen bizidunei erantsirik horien multzoa adierazten duten aberedi, Euskadi, Euskaltzaindi, gizadi, gaztedi, edo umedi. Villasantek dioenez, -di atzizkia jatorriz landare multzo adieran toponimiara mugatua zegoen, eta gizakien multzoa adierazteko herriak -eria erabiltzen omen zuen. Baina izen bizidunez gainera, bizigabeak ere hartu zituzten oinarri XX. mendearen hasieran Hegoaldean: abesti, (aho-eres + -ti), antzerti, elerti (ele eder + -ti), ludi, olerti²⁴… Azken urteotan sortuak ditugu, berriz, araudi edo legedi.

²⁴ Ikus Lopez Mendizabal 1962 eta Pagola 2005.