Euskararen Gramatika

4.2.4. -le, -tzaile

4.2.4a Bi atzizkiak batera aztertuko ditugu, -gin/-gile atzizkiak bezala hauek ere erabilera eta balio berekoak direlako. Aditzoinei erantsi eta ‘egile’ adierako izena sortzen dute bi atzizkiek (nahiz beheraxeago zehaztuko dugun nola ulertu behar den ‘egile’ adiera hori). Azkuek aditzoinaren amaieraren arabera banatu zituen bi atzizkiok: -le eransten zaie -n motako partizipioei eta -i amaierakoei, baldin eta aditzoina -r edo kontsonante txistukari amaierakoa bada; bestelako partizipioei, -tzaile. Egia da, oro har, Azkuek esan bezala banatzen direla -le eta -tzaile: arazle, edale, egile, egozle, ehule, ekarle, emaile/emale, entzule, eragile, errule, hausle, idazle, igarle, igorle, ikusle, irakurle, irule, jale, jakile / aitzinatzaile, bustitzaile, defendatzaile, engainatzaile, erretzaile, hiltzaile, iraultzaile, kreatzaile, salbatzaile, saltzaile, zaintzaile, zuzentzaile. Baina ez da salbuespenik falta: aitorle, ikerle, iratzartzaile. Hala ere, batasunerako forma erregularrak hobetsi dira (ikertzaile, eta ez ikerle). Eta -ari eta -le/-tzaile atzizkien arteko aukeran ere, -ari izen kategoriako oinarriei eranstea hautatu du Euskaltzaindiak batasunerako, eta -le nahiz -tzaile, berriz, aditz kategoriakoei.

4.2.4b Aditz kategoriako oinarriek hartzen dituzte -le eta -tzaile atzizkiak, baina ez edozein motatako aditzoinek. Aditzek trantsitiboak izan behar dutela zehaztu zuen Azkuek. Mitxelenak, ordea, azpimarratu zuen Azkuek emandako aditzoinaren subkategorizazioak mendebalderako balio duela (Villasanteri [1974: 108] eginiko oin-oharra), ekialdean behintzat joale eta abar erabiltzen direlako. Baina Azkaratek (1995) defendatu du horrelako formak ihartuak daudela eta ez dutela emankortasunik, joale-ren ondoan *etorle ezinezkoa baita, orobat *ibiltzaile ere, egoile izan arren; hau da, aditz intrantsitiboetan salbuespenak dira -le/-tzaile har dezaketenak. Bustitzaile, erretzaile, gibelatzaile, hiltzaile, sendatzaile edo zuritzaile eratorrien oinarri den aditza ez da intrantsitiboa (busti da, erre da, gibelatu da, hil da, sendatu da edo zuritu da), baizik busti du, erre du edo hil du laguntzailea eskatzen duen aditza (aditz trantsitiboa, alegia): Giro esnetsu eta bustitzaile horretan beste isla batzuk agertuko dira (Sarrionandia); Beraz etzara zu ere, zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izatu (Axular).

4.2.4c Dena den, ez da nahikoa du motako aditza behar duela esatea, iraun edo irakin badirelako du laguntzailea hartzen dutenak, eta, hala ere, ezin ditugu *iraule eta *irakile sortu; bai, ordea, eskiatzaile. Aditz moten auzi honetan argi egiten lagunduko digu aditzen argumentu egiturari begiratzeak (§ 23.3). Batetik, Azkueren baieztapena dugu, aditz trantsitiboak behar dute izan -le/-tzaile hartzeko; eta horrek gutxienez bi argumentuko aditzoina esan nahi du. Argumentuetako batek ‘egile’ (‘agente’) paper tematikoa hartuko du, eta besteak ‘gaia’ (edo ‘tema’). Horiek dira aditz trantsitiboak (§ 23.2.2.5). Horrelakoak dira goiko adibideetan ikusi ditugun asko eta asko (egin, ekarri, eman, eragin, erakutsi, hil, igorri, ikertu, inprimatu, kreatu, pintatu, salbatu, saldu, sendatu eta abar). Bestetik, ordea, eskiatzaile ere sortu dugu, oinarrian eskiatu duena, du motako aditza izan arren, egiaz trantsitibotzat hartu ezin duguna, argumentu bakarra baitu; baina argumentu hori bai, bada ‘agentea’. Aditz intrantsitibo ergatibodun esaten diegu halakoei (§ 23.2.2.4). Hortaz, orain arteko adibideen arabera, esan daiteke du motako laguntzailea hartzen duten aditz agentiboei, ‘agente’ paper tematikoa dutenei, eransten zaiela -le edo -tzaile, direla aditz trantsitiboak, direla intrantsitibo ergatibodunak.

4.2.4d Badira, baina, bestelako adibideak ere —ikusle, jasaile, sinesle, sufritzaile…—; hauek ere du motako aditzak dira guztiak, baina horien argumentu egituran ez dugu ‘agente’rik, ‘esperimentatzailea’ baizik, ‘esperimentatzailea’ eta ‘gaia’ edo ‘tema’ baitira aditz horien argumentuek hartzen dituzten paper tematikoak. Ondorio gisa, -le edo -tzaile hartzen duten aditz motak ikusita, laburbilduz esan dezakegu du motako aditzak direla, edo bi argumentu dituztenak, edo argumentu bakarra izanik aditz agentibo direnak; hau da, argumentu bakar horrek ‘agente’ paper tematikoa hartuko du.

4.2.4e Bada, ordea, aztertu beharreko beste zerbait, alegia, zer gertatzen zaion -le edo -tzaile hartzen duten aditzoinen argumentu egiturari (§ 3.1g). Aztergai ditugun atzizkiok kanpo argumentua xurgatzen dute, dela ‘agentea’, dela ‘esperimentatzailea’: (x (y aditzoina)), (x (aditzoina)) egituretan, x kanpo argumentua, egituran kanpoan dagoena xurgatzen dute, hartzen dute bere gain -le nahiz -tzaile atzizkiek. Ikus dezagun polikiago zer esan nahi duen kanpo argumentua xurgatzeak. Idatzi aditzak, esaterako, bi argumentu eskatzen ditu, nork ‘agentea’ eta zer ‘gaia’; aditzoinari -le erantsi eta idazle izena sortzean, nork ‘agentea’ dago jasoa atzizkian, ‘idazten duen pertsona’ adierazten baitu izen eratorriak. Berdin gertatzen da jasan aditza hartuz gero: nork ‘esperimentatzailea’ eta zer ‘gaia’ argumentuak eskatzen ditu aditz horrek; jasaile sortzen dugunean, ‘jasaten duen pertsona’ adierako izena sortzen dugu.

4.2.4f Eta zer gertatzen da beste argumentuarekin, ‘gaia’ (edo ‘tema’) barne argumentuarekin? Berez ez dago barne argumentua adierazi beharrik; entzule, idazle, ikusle, itzultzaile, saltzaile, sinesle, bakarrik erabil ditzakegu zer entzuten, idazten, ikusten, itzultzen, saltzen edo sinesten duten zehaztu gabe. Baina barne argumentua ere ager daiteke izen eratorrien ondoan, bi modutara: edo izenlagun moduan (liburuaren eroslea, bekatuen barkatzailea, Eusko Gogoaren irakurleak…), edo izen elkartu bateko lehen osagai modura (liburu-saltzaile, kale-garbitzaile, ipuin-idazle, § 7.2.7). Hala ere, beste batzuetan, -le edo -tzaile atzizkien bidez eratorritako izenek, une jakin batean zerbait egin duen pertsona adierazten duten heinean, ohikoago izango da ‘gaia’, zer argumentua gauzatzea, dela izenaren ondoan, dela aldez aurretik testuan zehar; bultzatzaile, uxatzaile, salatzaile, gibelatzaile, engainatzaile eta abarretan beharrezkoago da zer adieraztea. Futbolaren aipamen soila gogoeta beltzen uxatzaile hutsezintzat hartuko balute bezala (Zaldua); Beraz etzara zu ere zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izatu (Axular); Muthiko gazten enganatzaile (J. Etxepare).

Baina gogoan izan behar dugu zer esan dugun azpisail honetan bildu ditugun atzizkiez, alegia, izen nahiz adjektibo jokabidea dutela. Hala ikusi dugu -ari bidezko eratorriak aztertzean. Eta hala gertatzen da -le/-tzaile duten eratorriekin ere, bizigabea ere izan daitekeen beste izen baten eskuinetara ager daitezke izen horren ezaugarri bat adierazteko, adjektiboek egin ohi duten modura (seme hondatzaile, asmo eragile, mihi enganatzaile, emakume saltzaile…) (§ 7.1.3c). Ohart gaitezen asmo eragile edo mihi enganatzaile diogunean ‘eragiten duen asmoaz’ eta ‘engainatzen duen mihiaz’ ari garela; hots, -tzaile atzizkiak bat egiten du ezkerrean ageri den izenarekin, biek biltzen baitute ‘agentea’. Halakoak dira beste hauek ere: ahots limurtzaile, krema garbitzaile edo hatz salatzaile.

4.2.4g Beste batzuetan, ordea, ez da hala gertatzen; ondoko adibidean, esaterako, ildo salatzaile multzoan nekez uler dezakegu ‘ildoak salatu egiten du’ (“Filmak Good night, and good luck-en ildo salatzaileari jarraitzen dio”, Berria); zuzenagoa dirudi salaketa-ildo esatea. Beste horrenbeste esan dezakegu tresna deskribatzaile, ahalegin iraultzaile edo txartel hori zigortzaile multzoez; tresnak ez du deskribatzen, ahaleginak ez du iraultzen eta txartel horiak ere ez du zigortzen. Ahal den neurrian, gogoan izan beharko genuke ‘agente’ baliorik badagoen ala ez, eta, ezkerreko izena agentetzat hartu ezin denean, gaztelaniazko expediente sancionador terminoari euskaraz zehapen-espediente ordaina ematera eraman gaituen bidea hartu eredu. Hau da, izenaren eskuinean -le edo -tzaile atzizkiaren bidez eratorririko osagaia baliatu ordez, aditzetik eratorritako izena (edo -tzeko) ezarri izenaren ezkerrean: zigor txartel hori, iraultza ahalegin edo deskribatzeko tresna/deskribapen tresna, adibidez.

Ondoren ager daitezkeen atzizkiei dagokienez, -le/-tzailedun eratorriek onartzen dituzte ondoren nolakotasuna (eskaletasun), lanbidea edo jarduera (idazletza) edo multzoa (ikusleria, irakasleria) adierako atzizkiak²³.

²³ Atzizki hauei buruzko informazio zabalagoa nahi duenak ikus ditzake Azkarate 1995 eta Gràcia et al. 2000.