Euskararen Gramatika

4.1.2. -tasun

4.1.2a Atzizkiaren lemari dagokionez, -tasun da forma hedatuena aspaldidanik; -tarzun ekialdeko euskalkietarako, behe-nafarreraz eta zubereraz erabiltzen da batik bat; -asun (eta -arzun) ikus ditzakegu zenbait hitzetan (maitasun, osasun), baina ez dira erabiltzen izen berriak sortzeko.

Edozein motatako adjektiboei eransten zaie -tasun, nolakotasuna, adjektibo horiei dagokien izaera adierazteko. Beraz, izen abstraktuak sortzen dituela esan daiteke. Esan bezala, mota guztietako adjektibo kalifikatzaileek hartzen dute -tasun: kolore adjektiboek (zuritasun, gorritasun, belztasun, berdetasun), neurri adierakoek (handitasun, txikitasun, estutasun, luzetasun), izaera adierazten dutenek (eskuzabaltasun, maitagarritasun, nagitasun, santutasun, trebetasun, zuhurtasun), izenaren bestelako ezaugarriak adierazten dituzten adjektiboek (edertasun, erraztasun, garraztasun, hezetasun, lehortasun, lizuntasun, zailtasun), kopuru edo kantitatea adierazten duten adjektiboek (bikoiztasun, bakuntasun, hirukoiztasun); maileguek ere hartzen dute -tasun (liberaltasun, normaltasun, praktikotasun). Hona hemen beste adibide batzuk:

4.1.2b Gogoan izan behar dugu nolakotasuna adierazten duten izen hauek ere heredatu egiten dutela oinarrian den adjektiboaren argumentua²⁰. Izenaren kapituluan esana hitzez hitz hona ekarriaz (§ 12.3.5a): “Parekoak dira, argumentuei dagokienez, mutil hori goxoa da eta mutil horren goxotasuna; kalea garbia da eta kalearen garbitasuna, edo argazkia ederra da eta argazkiaren edertasuna”. Beraz, modu batean edo bestean, noren edo zeren eskastasun, eztitasun, garbitasun, garraztasun, santutasun, sendotasun, trebetasun edo umiltasunaz ari garen esan beharko dugu.

Hona zenbait adibide, testuetan nolakotasun izenaren argumentua nola ageri den erakusten dutenak: Ezezaguna begira geratu zen eta, zuhaitzen berdetasuna ikusirik, laudorioka hasi (Aristi); Ahotsaren garraztasuna printzipioen garraztasunetik dator eta leuntasuna ere haien leuntasunetik (X. Amuriza); Arantxak astiro hitz egiten du, umiltasunez, geldiune luzeak eginez (Sarrionandia); Damu dut ohoinen trebetasuna ez izana (Jon Muñoz). Badira, hala ere, balio orokorrean ageri direnak, noren edo zeren nolakotasunaz ari garen zehaztu gabe: Orain mehartasuna dago modan (Zubizarreta).

Hemen -tasun atzizkiaren bidez sorturiko izenez diogunak berdin-berdin balio du, jakina, -keria atzizkiaz sorturikoentzat (edo -eziaz sortutako izenentzat —abilezia, dotorezia— eta abarrentzat ere).

-dun eta -tar atzizkiez osatutako adjektiboek ere har dezakete -tasun (donostiartasun, euskalduntasun); bai eta zenbait erreferentzia adjektibok ere (nazionaltasun, industrialtasun, ekonomikotasun, politikotasun).

4.1.2c Adjektiboaren kapituluan, adjektiboen eta izenlagunen arteko bereizketa egitean (§ 14.1), besteak beste aipatzen da adjektiboek har ditzaketela atzizkiak (hemen aztertzen ari garen -tasun lekuko, edo -ki, handiki eta abar), baina izenlagunek nekez hartzen dutela horrelakorik (§ 14.1h); eta, oro har, hala da. Baina -ko daramaten izenlagunetako batzuek onartzen dute ondoren -tasun (betikotasun, egunerokotasun, egurrezkotasun, etxekotasun, gauekotasun, gaurkotasun, urterokotasun, zerukotasun). Eta horrek berak adierazten du, nolabait esateko, “adjektiboago” direla, adjektiboetatik gertuago daudela -ko atzizkiaren bidez osatzen ditugun izenlagunak, -(r)en atzizkiaren bidez osatuak baino.

Gizakia adierazten duten izenei, pertsonen erreferentzia duten izen arruntei ere erants dakieke -tasun (adiskidetasun, ahaidetasun, aitatasun, aitzindaritasun, amatasun, bertsolaritasun, erregetasun, esklabotasun, gatibutasun, gizatasun, haurtasun, idazletasun, jainkotasun, umetasun). Adjektibo gisa erabil daitezkeen izenak dira, oro har (§ 14.1e), predikatu osagarri modura erabil daitezkeenak (§ 2.7e).

4.1.2d Azken urteetan sortu diren izen batzuetan, hala nola kiroltasun edo lurraldetasun izenetan, izen konkretu bat ageri da oinarri gisa. Nola ulertu behar ditugu? ‘Kirolari dagokion nolakotasuna’, ‘lurrari dagokion nolakotasuna’? Ez, noski. Bi adibide horietan erdal deportividad eta territorialidad ordezkatzeko modua aurkitu dugu; euskaraz berez erreferentzia izenondorik ez dugunez, deportivo eta territorial izenondoak mailegatu beste erremediorik ez genuke deportibotasun eta territorialtasun esanez (hala egin dugu ekonomikotasunekin, esaterako). Baina erdal erreferentzia adjektibodun sintagmak askotan izen elkartuen bidez ematen ditugu, problema laboral = lan arazo eta abar (§ 7.2.2.2a), eta hemen ere deportivo adjektiboari dagokion euskal kirol eta territorialidad-en oinarriko izenaren pareko den lurralde izenak hartu ditugu, eta, izen elkartuekiko mimetismoz jokatuz, gazt. -(i)dad atzizkiaren kide den -tasun erantsi. Izenlaguna ere izan daiteke erreferentzia adjektiboaren ordaina, -tasun atzizkiaren oinarria: gauekotasun = nocturnidad.

4.1.2e Baditu, azkenik, -tasun atzizkiak beste hainbat oinarri ere, emankortasun aldetik askoz marjinalagoak direnak, adibide bat edo beste eman dutenak, baina hitz berriak sortzeko eredutzat erabiltzen ez ditugunak: batasun, hirutasun; bikoiztasun, hirukoiztasun. Baina ez *seitasun edo *seikoiztasun. Zenbatzaile mugagabe bat: aniztasun. Zenbatzaile ordinala: lehentasun. Eta zenbatzailedun sintagma: elebitasun, agian elebiduntasun-en ordez sortua. Aditzondoa du oinarri maiztasun izenak.

Adibideetan ikusi dugunez, beste hainbat eratorpen atzizkiren ondoren aurki daiteke -tasun (bertsolaritasun, emankortasun, euskalduntasun…). Bereziki aipagarria da azken urteetan erdal -bilidad itzultzeko erabili izan den garritasun segida (§ 5.5.2).

Bestalde, izen beregain moduan ere ageri da literaturan. Hala erabili dute Mendiburuk, Ubillosek, Zaitegik, Villasantek, Gandiagak edo Mitxelenak. Erabilera beregain hori areagotu egin da euskara estandarrean. Horren adierazgarri da Euskaltzaindiaren Hiztegiak sarrera eman izana, izen kategoria eta ‘ezaugarria, nolakotasuna’ adiera duela esanez. Honako adibide hauetan ikus daiteke tasunen izen erabilera: Fedeak edo siniste onak agertzen digu Jesusen gizatasuna, ta Jesus beraren Jainkotasuna, eta, tasun oriei dagozten, gauza guziak (Ubillos); Gizakumearen tasun, doai edo propietate bat (Villasante). Gramatikaren alorrean ere erabiltzen da.

²⁰ Izen jakin bati buruz predikatzen dira adjektiboak eta izen hori hartzen da adjektiboaren argumentutzat (ikus honetaz Baker 2003): mutil handi esatean, mutil izenaz predikatzen dugu handi nolakotasuna. Beraz, handitasun izena ere zerbaiten edo norbaiten “handitasuna” izango da.