Euskararen Gramatika

2.14. Inflexioa, perpausaren (= Inflexio sintagmaren) buru

2.14a Izen arrunta buru duen ISa, bere kasa, erreferentzia seinalatzeko gai ez den bezala, AS soila, edo nahi bada, subjektua eta ASa, besterik gabe, ez dira gauza perpausa osatzeko: *Peruk mahaspasak jan; *Niri asko gusta gozokiak… ASak zerbait behar du perpausa osatutzat eman ahal izateko. Inflexioa deituko diogu osagai honi, edo laguntzailea. Honi esker, gure adibide “herrenak” perpaus oso bihurtzen zaizkigu: Peruk mahaspasak jaten ditu; Niri asko gustatzen zaizkit gozokiak. Laguntzaile terminoak badirudi adizkiari egiten diola erreferentzia batez ere, adizki laguntzaileari: etorriko litzateke; esan diogu; konta geniezaieke… Gainera, adizki sintetiko deitzen direnen kasuan (natorkizu, lekarke, dihardu…), ez da erraz ikusten zer datekeen laguntzaile hori, adizki bakarrean integratua baitago. Gauzak horrela, egokiago dirudi inflexio deiturak, gaurko sintaxilari askok egiten duten moduan. Horrek aditz guztientzako balio du, sintetiko nahiz analitikoentzat, jokatu nahiz jokatugabeentzat. Eta are garrantzitsuago dena: inflexioa perpausaren osagai bat da, ez aditzarena, nahiz eta adizkiaren morfologiaren parte gisa agertzen den. Morfologiak hala agintzen baitu. Morfologiak agintzen du, DSen kasuan ere, artikulua eta postposizioa sintagmako azken elementuari itsatsiak joatea, nahiz eta egiazki sintagma osoari dagozkion: borondate oneko hiritar libreekin / borondate oneko hiritarrekin / borondate onekoekin. Adizkiarekin bat egina agertu arren, inflexioa ere perpaus osoari dagokio. Horregatik, bera dela perpausaren buru aldarrikatzen da gaur egun. Eta perpausaren burua inflexioa bada, horrek esan nahi du perpausa, azken batean, inflexio sintagma (InflS) dela. Berau da, hain zuzen, gramatika egitura nagusia, sintagma nagusia, alegia.

2.14b Horrenbestez, perpaus oro Infl buru baten gainean eraikia egongo da. Xehetasun guztietan sartu gabe, honelatsu izan litezke gauzak:

2.14.1. Perpaus jokatuetako inflexioa

2.14.1a Inflexio delako horretan informazio ugari biltzen da. Adibidez, denbora markatzen da, Etxera noa eta Etxera nindoan perpausen artean dagoen denbora aldea inflexioan jasoa dago: noa (orainaldia) / nindoan (iragana) edo dakigu (oraina) / genekien (iragana). Aspektua ere inflexioan markatua dago, modua bezalaxe: Etxera joan naiz / Etxera joaten naiz / Etxera joango naiz / Etxera noa / Etxera joan naiteke… aspektu marka desberdinez agertzen zaizkigu. Eta Etxera joan naiteke eta Joan nadin etxera perpausetan modu desberdina adierazten du inflexioak: batean ahalera eta bestean subjuntiboa.

Inflexioan jasotzen den beste informazio nagusia pertsona eta numero komunztadura da: Pozik joango naiz (ni) / Pozik joango gara (gu) / Pozik joan haiteke (hi) / Pozik ikusten zaituztet (nik-zuek)…

2.14.1b Morfologiaren ikuspegitik, goian esan bezala, inflexioa adizkian jasotzen da, baina perpaus osoari dagokiola erraz ikus daiteke. Denbora, adibidez, perpausari dagokio, perpausean aditzera ematen den gertaera edo ekintzaren denborari egiten zaio erreferentzia, betiere hizketa unea abiapuntu dugula: Zure ilobekin ikusi zintudan badiot, iraganeko gertakizun batez ari naizelako da, atzoko edo joan den asteko gertakizun bati buruz, esate baterako, Atzo zure ilobekin ikusi zintudan (*Gaur zure ilobekin ikusi zintudan).

2.14.1c Perpausaren burua inflexioa dela kontsideratzeak baditu alde on asko, teoriari dagokionez ere. Alde on horietako beste bat ere bada, garrantzi handikoa. Izan ere, sintagma guztiak endozentrikoak direla esaten da eta hala behar duela, gainera. Garai batean, perpausa IS batez eta AS batez osatua zegoela esaten zenean, edo, onenean ere, IS batez, AS batez eta Aux batez osatutzat ematen zenean, perpausa sintagmen endozentrikotasunetik kanpo gelditzen zen. Horregatik, perpausa InflSa dela aldarrikatzeak esan nahi du perpausa sintagma bat dela eta sintagma honek buru bat duela, inflexioa. Inflexio horrek bere barnean hainbat informazio biltzen duenez, egitura ere berezia izango du. Badira hizkuntzalariak inflexio sintagma hori zenbait sintagmatan bereizteko aukera eskaintzen dutenak. Ur sakonetan murgildu gabe, aski dugu onartzea gramatikak sortzen duen sintagma nagusia, perpausa, InflSa dela. Eta Infl horretan biltzen direla, nolabait, aldia, aspektua, modua eta pertsona eta numero komunztadura.

2.14.1d Hortaz, perpausa inflexio sintagma (InflS) dela onartuta, inflexioa jarri beharko dugu perpausaren buru. Haur batek ordua galdetu zigun perpausak, adibidez, honako egitura hau izango luke, gutxi gorabehera, ikuspegi honetatik:

2.14.2. Perpaus jokatugabeetako inflexioa

2.14.2a Perpaus jokatugabeetan inflexioa ez da hain konplexua gertatzen. Izan ere, komunztadurarik ez da, ez eta denbora markarik ere. Adibidez, Zuk egitea nahi dut eta Zuk egitea nahi nuen: hauetan ageri diren mendeko perpausetan ez da denbora diferentziarik egiten; perpaus nagusietan bai, noski, (nahi dut vs nahi nuen), adizki jokatuak baititugu. Perpaus hauen baliokide diren beste hauetan (Zuk egin dezazun nahi dut vs Zuk egin zenezan nahi nuen), aldiz, bai. Subjuntiboa aditz jokatua da eta aldia markatzeko aukera ematen du. Perpaus jokatugabeak, ez.

2.14.2b Aspektuari dagokionez, zu agurtzearren eta zu agurtu arren adiera desberdinekoak dira. Kasu honetan, agurtze / agurtu kontrakotasuna aspektuzkoa dela dirudi. Beste batzuetan, ordea, aspektu hori neutralizatua gertatzen da: Eskerrik asko deitzeagatik diogunean, aspektu burutua edo burutugabea izan daiteke. Aldiz, aspektua gorabehera, Zu agurtzeagatik kritikatu naute esaten da. Zu agurtu (izan)agatik kritikatu naute perpausak aspektu marka desberdina du, baina formalki hala izanik ere, marka horrek ez du aspektu baliorik, perpaus kontzesiboak osatzeko modu bat da.

2.14.2c Horrenbestez, perpausa InflSa dela onartuta, inflexioa jarri beharko dugu buru perpaus jokatugabeetan ere. Nik kontu hori {jakitea / jakin izana} harrigarri egin zitzaion perpauseko inflexioan zer biltzen den garbi ez badago ere, -t(z)e/-tu atzizkiak izango lirateke inflexio horren adierazpenak (aspektu diferentziaren bat adierazteko edo):