Euskararen Gramatika

2.13. Determinatzailea(k) eta DSa

2.13a Arestian ikusi dugunez (§ 2.7), ISaren gainetik daukagu DSa (determinatzaile sintagma), determinatzailea buru duen sintagma. Perpauseko argumentu izateko, ISak ezinbestekoa du determinatzaile batera biltzea, IS biluziak, determinatzaile gabe, ez baitu balio predikatuaren argumentu izateko: *[_IS asto] ikusi nuen vs [_DS [_IS asto] -a] ikusi nuen; *[_IS geltoki berri] eraikiko dute vs [_DS [_IS geltoki berri] bat] eraikiko dute… Gauza bera, postposizioa dela eta, zeren postposizio askok osagarritzat DSa hartzen dute. Determinatzailea burua dela onartzen ez bada, ISaren osagai dela esan beharko da gutxienez. Gauzak horrela direla onartuta, deskribapen ohikoa da esatea perpausak ISa eta ASa osagai nagusiak dituela. Honek deskribapen maila soilean balioko luke, baina sintagmak buru baten gainean eraikiak direla onartzen bada, eta, horrenbestez, ISaren burua Izena bada, ikusi egin beharko litzateke gainerako osagaiek, edo gure kasuan determinatzaileak zer lan egiten duen eta zein den egituran duen kokagunea. Errazago da ustezko IS horiek determinatzailedunak direla onartzea, eta determinatzaile hau sintagmaren buru dela. DSak direla, alegia, barnean determinatzailearen osagarri delarik ISa. Adibidez, Paraje ederrak aurkitu ditugu perpauseko paraje ederrak DSa izango litzateke, -ak determinatzailea buru, eta sintagmaren barnean, buruaren osagarri paraje eder ISa: [_DS [_IS paraje eder] [_D -ak]].

2.13b Bi eratako determinatzaileak ditugu (ikus § 15.1): batetik, mugatzailea (-a/-ak/-ok, -ik) eta erakuslea (hau/hori/hura eta hauen pluralak eta indartuak); bestetik, kuantifikatzaileak (bost, asko, zenbat, ezer, zer…). Mugatzailea eta erakuslea sintagmaren eskuin muturrean kokatzen dira. Partitibo delakoa ere (-ik) mugatzaile berezi bat dugu (ikus § 15.5). Mugatzaile kuantifikatzaileak, edo zenbatzaileak nahiago bada, gehienak ISaren ezkerraldean kokatzen dira: bost etxe polit; hiru leiho berriak; edozein mukizu; zenbat diru.

Determinatzaileen artean bateraezintasuna ere gerta daiteke. Horrela, *edozein arrain-ak okerra da, baina arrain hauek, bost arrain, bost arrain hauek akatsik gabeak ditugu. Badira, halaber, batera joan behar dutenak ere: Herri bakoitz-a begiratu behar da (*herri bakoitz); Liburu guzti-ak irakurri ditugu (*liburu guzti), esaterako. Hau dena kontuan hartu beharrekoa da gramatikan.

2.13c Izen propioak ere hor daude. Pertsona izenek, esaterako, mugatzailerik ez dute izango agerian, normalki (ikus § 15.2.2a): Pello, Itziar… izan daitezke DSak, nahiz eta agerian determinatzailerik agertu ez. Eta mugatzailearekin nahiz zenbatzaile batekin ager daitezkeenean, pentsatu behar dugu, neurri batean behintzat, izen arrunt gisa erabiliak direla: Nondik agertu da Pello hau? Adjektibo baten laguntzaz doazenean ere mugatzaile eta guzti erabiliko dugu: Antso Azkarra. Dena dela, kasuistika guztia argitzea ez da erraza. Determinatzaileek lan handia egiten dute sintaxian, eta hiztunak bere barnean dituen arauak modu esplizitu batean ematea ez da lan samurra.