Euskararen Gramatika

2.4. Banako lexikoak eta banako funtzionalak

2.4a Gramatikaren eginkizuna, arestian esan bezala, perpausak “sortzea” bada, eginkizun horretarako zer motatako elementuez baliatzen garen jakitea nahitaezkoa da, denak ez baitira mota berekoak. Nolanahi ere, bi mota nagusi bereiz daitezke: banako lexikoak eta banako funtzionalak (§ 11.3). Gramatikagintza, eta sintaxia bereziki, arkitekturarekin konpara daiteke, batak etxeak zer diren eta nola eraikitzen diren esaten digu, eta besteak, berriz, perpausak zer diren eta nola eratzen diren. Etxe bat egiteko modu askotako gaiak behar ditugu, ez bakarrik adreiluak, habeak, oholak, teilak, leihoak, ateak eta holakoak, zementua, burdina, iltzeak, ura, karea, etab. ere beharko dira. Hizkuntzan ere berdin, badira osagai “nagusiak” dei genitzakeenak eta badira, nahitaez, beste elementu batzuk.

2.4b Izen kategoriakoak dira munduko izaki fisikoei edo gure gogoan sortzen ditugun kontzeptu abstraktuei erreferentzia egiteko baliatzen ditugunak (etxe, herri, txakur, mutil, irakasle, teoria, askatasun, eskubide, definizio, kontraste, etab.).

Badira, halaber, beste banako lexiko batzuk, aipatu ditugun izaki horien propietateak adierazten dituztenak (apal, fidagarri, gorri, handi, jakintsu, polit, zaunkari, etab.). Hauek adjektiboak dira (§ 2.4g).

2.4c Badira aditzak ere. Perpausean gertaerak, ekintzak, egoerak, prozesuak deskribatzen dira. Horretarako, aditzak nahitaezko dira (joan, mintzatu, egon, erosi, ekarri, gustatu, nahi izan, gosaldu, eskiatu…). Aditzak munduko izakiek parte hartzen duten egoerak (bizi izan, egon, jakin…) edo ekintzak (erosi, edan, eskatu, joan…) denotatzeko erabiltzen ditugun hitzak dira. Aditz jakin batek adierazten duen ekintzan edo egoeran parte hartzaile batzuk izango dira, batzuetan gehiago, beste batzuetan gutxiago. Aditz bakoitzak esango digu zenbat parte hartzaile “behar” dituen asebetetzeko eta, horrela, perpausa osatzeko. Parte hartzaile hauek munduko izaki edo entitateak izango dira, eta hauen oinarrian izenak daude (txakur, esne, etxe, gizon…). Adibidez, edan aditzak, gutxienez, bi entitate eskatzen ditu, edaria (gaia) eta edalea (egilea): [astoak]_egilea [ura]_gaia [edan zuen].

2.4d Aditza predikatu bat da, eta entitateen egoerak edo ekintzak predikatzeko erabiltzen dugu. Izenak, berriz, argumentuak osatzeko baliatzen ditugu. Hala ere, izen arruntak, berez, eta besterik gabe, ezin dira argumentu izan. Horretarako, determinatzaileren bat behar dute: txakurra, esnea, liburu hauek…; etxe guztiak, etxe oro, zenbait etxe…; hamar euro, bost mutiko, hiru ikasle hauek… Izan ere, etxe edo txakur, gizon… eta antzeko izenek ez diote izaki jakin bati erreferentzia egiten, ez dute izaki jakinik denotatzen, izaki batzuen propietate bat baizik, gure kasuan etxe, txakur edo gizon izatea, alegia. Predikatu baten argumentu izango badira, determinatzaileren bat behar dute: -a, hauek, guzti-ak, oro, zenbait, hamar… Determinatzaile hauek markatzen digute erreferentzia. Horregatik, ezin dugu benetan perpausik sortu izen soilekin, determinatu edo kuantifikatu gabekoekin: *Etxe guraso gustatu da ez da perpausa; aldiz, beste honako hau bai: Etxe hau gurasoei gustatu zaie. Aditz deitzen diogu, predikazioaren euskarri izan ohi den hitz klase bati.

2.4e Eta nola dakigu hitz bat aditza dela, aditz kategoriakoa, alegia? Nolako banaketa duen ikusi behar. Aditzaren banaketa badu, aditza izango da. Eta zein da banaketa hori? Predikazioaren gunean egotea, lehenbizi: Mikel berandu etorri zen diogunean, Mikeli buruz berandu etorri zela predikatzen dugu. Predikazio honen gunean etorri aditza dugu. Holakorik gabe nekez gauzatuko da perpaus bat.

Morfologiari begiratuz gero, berriz, aditz klaseko hitzak “jokatu” egin ohi dira: josi, jostea, josiko / ekarri, ekartze, ekarriko… baina baita josi diot, esan genezake, ekar ditzagun eta abar.

Bestalde, aditz klasekoei itsasten zaizkie konplementatzaileak ere (§ 2.15), ba-, bait-, -(e)la, -(e)n, adibidez: Josiko diodala uste dut (josiko diot -(e)la); Ez da zaila, denok egin baikenezake (egin bait-genezake); Josi diodan botoia (josi diot -(e)n); Hori da egin genezakeen bakarra (egin genezake -(e)n)…

2.4f Esana dugun bezala, gramatikak hizkuntzaren antolamenduaz dihardu: hitzen egituraz arduratzen da, hitzok nola elkartzen diren, gero eta egitura konplexuagoak sortuz, eta egitura hauek zer-nolako esanahia duten esanaz. Eginkizun hori modu egokian betetzeko, atal berezietan banatzen da gramatika: morfologia hitzen egituraz eta osaeraz arduratzen da (eman-go n-i-e-ke, ema-te-ko-rik ez dut, egin-kizun, egi-le, egin behar, des-egin…). Sintaxiak, berriz, hitzok nola elkartzen diren, zein hurrenkeratan ezartzen diren eta batak bestearekin zer-nolako erlazioa duten esaten digu: *Eginkizun horrek emango nizkioke egileei vs Eginkizun hori emango nieke egileei, adibidez. Hots, morfema eta hitz horiek ez dute multzo desordenatu bat osatzen. Anabasa ikaragarria litzateke hori. Hizkuntzaren errealitatea bestelakoa da: mailak daude, elementu guztiak ez dira berdinak, egiturak daude, osagaien artean erlazio bereziak daude… Hitzak zer diren eztabaidan hasi gabe ere, argi dago hitz guztiak ez direla klase berekoak. Adibidez, izen klaseko hitzak eta aditz klasekoak bereiz daitezke. Sormen, etxe, bide… hitzak izen klasekoak direla esaten du gramatikak, eta, aldiz, sortu, etxeratu, bideratu… aditz klasekoak. Eta hori ez da apeta. Izan ere, multzo edo klase bateko hitzak testuinguru jakin batean ager daitezke eta beste klasekoak beste testuinguru batean. Esaterako, sormen ikaragarria, etxe ikaragarria, bide ikaragarria esan daiteke euskaraz, baina *sortu ikaragarria, *etxeratu zen ikaragarria da edo *bideratu berandu zen ezinezkoak dira normalean. Eta alderantziz, {etxeratu/sortzen/bideratuko} dira edo etxeratze / sortuz gero… zilegi diren bezala, *sormendu/*sormeten/ *sormengo ez dira ezer. Honetaz konturatzea, izen klaseko hitzak eta aditz klaseko hitzak badirela bezainbat da. Klase bereko hitzak kategoria bat osatzen dutela esango dugu. Adibidez, aditz kategoriako hitzak klase berekoak dira, aditzak. Izen kategoriakoek izenen klasea osatzen dute (§ 11.5).

2.4g Adjektibo klaseko hitzak ere bereizten direla esan dugu goian (§ 2.3a). Adjektiboek ere beren banaketa dute. Hauen testuingurua ere argia da, zeren izen klasekoen eskuinaldean kokatu ohi dira, oro har: [_IS gizon [_Adj jator]] hura / *[[_IS [_Adj jator] [_I gizon]] hura; [_IS talde [_Adj gazte]] -a vs [_I [_I gazte]-talde] -a. Gizon jator hura sintagma bidezkoa da, baina ez, *jator gizon hura. Horren arrazoia da, jator adjektiboa izanik, ezin dela joan izenaren ezkerraldean. Talde gaztea sintagma ere gramatikala da. Izan ere, adjektiboa (gazte) dagokion lekuan ageri da. Baina, orduan, nolatan da zuzena gazte taldea (edo zahar etxe), gazte adjektiboa talde izenaren ezkerrean badoa? Garbi dago: gazte kasu honetan ez da adjektiboa, izen elkartu baten lehen osagaia baizik ([_I [_I gazte] [_I talde]]). Eta norbaitek zalantzarik baldin badu, adjektiboek oso, hain, -egi, -ago moduko kuantifikatzaileak onartzen dituzte; izenek holakorik ez: *{hain/oso…} gazte taldea vs {oso/hain} talde gaztea; *gazteegi taldea vs talde gazteegia.

2.4h Adberbioak/postposizioak ere kategoria lexikotzat hartzen dira, hizkuntzalarien artean eztabaidagarri gertatzen bada ere (§ 11.3b). Azken batean, pentsa liteke adjektiboek izenarekin duten erlazio bertsua dutela adberbioek aditzarekin edo perpausarekin: Berri tamalgarria izan dugu; Tamalez, ez dakigu ezer. Tamalgarri, berri izenaren eskuinaldean baitoa, adjektiboa da. Aldiz, tamalez adberbioa da, perpaus mailan kokatua, ez IS mailan.