Euskararen Gramatika

2.5. Sintagmen izaera orokorra

2.5a Hitzak elkartzeko arauak aski hertsiak dira. Egiturak osatzen dituzte, eta egitura hauek nolakoak diren jakin beharko dugu beste ezer baino lehen. Alde honetatik, sintagma kontzeptua ezinbestekoa gertatzen da sintaxian. Fonologian fonema eta morfologian morfema dugun bezala, sintaxian sintagma izango dugu erabiliko dugun banako nagusia.

Gramatika perpausez aritzen da eta perpausok nola eratzen diren esaten digu. Perpausak sintagmaka zati ditzakegu. Zatiketa hori, hala ere, irizpide zehatz batzuen arabera egin behar da, ezin da osagai kate bat nolanahi zatikatu, zein eragiketatan edo prozesu gramatikaletan parte hartzen duten begiratu behar da: pronominalizazio prozesuetan, leku aldaketetan, juntaduran, elipsian eta holakoetan nola lan egiten duten ikusi behar. Atalak beste atal nagusiago batzuen atal izan daitezke, gainera.

2.5b Har dezagun, adibidez, honako perpaus hau: Nire aitaren etxeko morroiek ugari daukate ogia. Zazpi hitzez osatua dago perpaus hau. Eman dezagun lau ataletan banatzen dugula. Adibidez: Nire / aitaren etxeko / morroiek ugari / daukate ogia. Atal hauek nahierara bereizi ditugu. Beste modu askotara ere bana genitzakeen. Askoz zentzuzkoagoa da, adibidez, beste honako hau: Nire aitaren etxeko morroiek / ugari daukate ogia. Hain zuzen, perpaus honen bi atal nagusiak horiexek izan daitezke. Eta atal hauetako lehenbizikoari erreparatzen badiogu, honen atalkatze zuzena hau izan liteke: [[nire aitaren etxeko] morroiek]. Alegia, hango morroiek sintagmaren bidez ordezka daiteke: hango eta nire aitaren etxeko baliokide dira. Eta atalkatzearekin jarraituz: [[nire aitaren etxe] -ko] eta ondoren [[nire aitaren] etxe] eta [[nire aita] -ren] eta, azkenik, [[nire] aita] eta [[ni] -re]. Horrenbestez, sintagma osoak, mailaz maila, barnean dituen beste sintagmak kontuan hartuta, honako egitura hau proposa genezake: [₁₁ [₁₀ [₉ [₈ [₇ [₆ [₅ [₄ [₃ [₂ [₁ ni ₁] -re ₂] aita ₃]-a ₄] -ren ₅] etxe ₆] -a ₇]-ko ₈] morroi ₉]-ak ₁₀] -k ₁₁].

Atalkatze hau zuzena bada, osagai bakoitzari, zenbakien ordez, dagokion etiketa ezarri beharko genioke. Atal horietako bakoitza sintagma bat da. Hauek buru bat dute, eta buru honen arabera ezarriko diogu sintagma bakoitzari dagokion etiketa. Arbola bidez irudikatu ahal dugu argiago¹⁸:

2.5c Arbola honek zerbait erakusten digu goiko perpausaren lehenengo atalaren egituraz. Ez gaude egitura lau eta lerrokatze soil baten aurrean. Bestalde, arbolaren adarrak batzen diren guneei etiketa bat jarri diegu zenbakien ordez, hortik beherakoa zein motatako osagaia den esaten diguna: DSerg; DS; IS; PS… Izan ere, ez da aski atalak eta atalen azpiatalak behar bezala bereiztea. Horietako bakoitzak bere izaera du, eta zein kategoriatakoa den ere esan behar du gramatikak. Atalkatzeari buruz, goiko zuhaitz horretan argi ikusten da sintagmen osagaiak binaka biltzen direla (gehienez ere): ni-re > nire aita > nire aita-ren eta abar, bata bestearen osagai direla. Adabegi bakoitzetik, hortaz, goia jota, bi adar aterako dira.

2.5d Sintagmen egituraren beste ezaugarri nagusi bat ere islatzen du goiko arbolak: sintagmek buru bat dute, eta buru horren islapen gisa ulertzen dira sintagmak. Endozentrikoak direla esan ohi da. Honek esan nahi du sintagma orok buru bat eta bakarra izango duela eta buru horren kategoria bereko izango dela sintagma ere. Hori esan nahi da sintagmak endozentrikoak direla diogunean. AdbS, adibidez, adberbioa buru duen sintagma da ([_AdbS [_PS atzo -z] [_Adb gero]]); IS, izena buru duen sintagma ([_IS [zure] [_I etorrera]]); PS, postposizioa buru duen sintagma ([_PS [_IS zu] [_P -gatik]]) eta abar.

Beste hirugarren baldintza bat ere bete behar dute sintagmek, alegia, kategoria lexiko orok sintagma gisa garatu behar du. Hots, izen bat (erosketa, esaterako) IS gisa gauzatuko da nahitaez, osagarria izan nahiz izan ez. Hortaz, [_IS [_I erosketa]] burua besterik ez duen sintagma izango da, baina etxearen erosketa edo etxearen erosketa harrigarri ere buru beraren (erosketa) gainean eraikitako sintagmak izango dira: [_DS [_IS etxearen [_I erosketa] harrigarri] hura] nahiz [_DS [_IS [_I erosketa]] hura].

¹⁸ -KO postposizioaren osagarria DS dela ezarri dugu. Alegia: [nire aitaren etxe (-a)] -KO], baina zehazki mintzatuz, nire aitaren etxeko-ren azpian dagoena [… etxe-an-ko] dugula esan beharko litzateke. Gauzak soiltze aldera egin dugu horrela. (Ikus § 21.8).