Euskararen Gramatika

2.1. Gramatika, perpausak sortzeko gailua

2.1a Hizkuntza perpaus multzo bat dela pentsa daiteke, mugarik ez duen multzo bat. Gramatika, berriz, perpaus horiek “sortzeko” tresna bat da, multzo azkengabe honetako perpausen berri ematea du helburu. Hizkuntza baten gramatikak hizkuntza horretako perpausen, perpaus guztien, berri eman behar du. Perpausen “berri ematea” eta perpausak “sortzea” gauza bera lirateke. Azken batean, gramatika hizkuntzaren modeloa dela esan dezakegu. Horrela, euskal gramatikak esango digu, adibidez, noiz erositako arraina duzu hau? euskara dela, euskal gramatikak sortutako perpausa baita, honako hau ez bezala: *noiz arraina erositakoa duzu hau? Gaztelaniazko gramatikak, adibidez, perpaus honen tankera berekorik ez du onartzen. Ezin esan daiteke gaztelaniaz *pescado cuándo comprado es éste? edo *el pescado que quién compró es éste? Euskaraz, berriz, honako hau ere zuzena da: nork erosi zuen arraina da hau? Euskal perpaus erlatiboen barnean erraz sartzen dira galde hitzak. Gaztelaniaz ezina da. Gaztelaniak beste itzuli batera jo beharra du. Gure kasuan: quién compró este pescado? Euskaraz, modu honetan ere eman daiteke: nork erosi zuen arrain hau? Bide beretik, euskaraz noizko arraina da hau? nahiz noizkoa da arrain hau? galde daiteke. Gaztelaniaz aukera bakarra da: de cuándo es este pescado? Eta ez *pescado de cuándo es éste? Horregatik, hizkuntza bakoitzak bere gramatika duela esan daiteke, dagokion hizkuntzako perpausak sortzen dituena.

2.1b Horrenbestez, gramatikak sor dezakeen eraikin nagusia perpausa da eta perpaus honen berri eman behar du. Perpausa zerbait bada, gramatika kontzeptu bat da, gramatikari dagokion eraikuntza teoriko bat, abstraktua. Gramatikatik kanpo ez dago perpausik. Gramatikariek asmatu zuten, aspaldi, kontzeptu hau, errealitatean diren zenbait gertakari esplikatzeko asmoz sortu ere. Hizkuntza errealitatea da, gizakiok errealitatean dugun gaitasun bat. Gramatikak aipatu dugun hizkuntza gaitasun horren berri eman nahi du. Berriemate horren ondorioz sortu da perpaus kontzeptua, beste kontzeptu asko ere asmatu diren bezalaxe, adibidez, aditza, izena, artikulua, modua, adberbioa, adjektiboa, subjuntiboa, infinitiboa, aditz izena, etab. Perpausa gramatikaren oinarri-oinarrizko kontzeptua da, dena dela. Perpausa adizki batez (erosiko nuke, etorriko naiz, goazen, etortzeko, esanik…) eta honen inguruan doazen zenbait osagaiz osatua dagoela kontsidera dezakegu: DSak, AdbSak, mendeko perpausak, izen predikatuak…

Hizkuntza, azken batean, gizakiak duen jakite bat dela esan ohi da. Eta hiztunak hizkuntza dakienean, hitz egiten dakienean, alegia, zer dakien galdetuz gero, erantzun beharko genuke azken finean esaldiak osatzen dakiela. Esaldi gehienen azpian perpausak ditugu. Adibidez, adio! edo di-da esaldiak izan daitezke, baina ez perpausak. Horrenbestez, hiztuna bere hizkuntzako perpausak direnak ez direnetatik bereizteko gai dela esan behar. Perpaus zuzenak eta zuzenak ez direnak bereizteko gai dela eta abar.

2.1c Perpausa da gramatikaren banako nagusia. Esan nahi da, gramatikarentzat ez da perpausa baino goragoko banakorik, perpausa baino nagusiago izango litzatekeen bestelako unitaterik. Alegia, nolabait esateko, hotsek hitzak osatzen dituzte (kale < k+a+l+e, eder < e+d+e+r eta abar); hitzek, berriz, sintagmak (kale eder hauek < kale + eder + hau-e-k; herri maite honetan < herri + maite + hon-e-ta-n…); eta sintagmek beste sintagma nagusiago batzuk (gure herri maite honetako kale ederrak < gure + herri + maite + honetako + kale ederrak). Eta azkenik, perpausa deitzen duguna: Gure herri maite honetako kale ederrak zaborraz bete dituzte. Jakina, perpausa bera ere, sintagma bat izango da, sintagma nagusia, hain zuzen.

Gramatika, hortaz, perpausak osatzeko gailu bat da. Sukaldaritzak hainbat jaki prestatzeko errezetak ematen dizkigun bezala, gramatikak ere hainbat perpaus osatzeko bidea ematen digu. Hainbat perpaus ez ezik, perpaus kopuru azkengabea. Kopuru azkengabea, betiere beste perpaus bat gehiago eransteko gai izango baikinateke, perpaus ustez luzeena baino beste bat luzeagoa erraz asma baitaiteke beti: hori badakigu > hori badakigula uste du > hori badakigula uste duen orok gauza bera esango dizu > hori badakigula uste duen orok gauza bera esango dizulako ustea okerra da > hori badakigula uste duen orok gauza bera esango dizulako ustea okerra den bitartean… Hortaz, perpausak sortzeko ahalak ez du mugarik, teorian behintzat. Eta gainera, elementu kopuru mugatu bat erabiliz mugarik ez duen perpaus kopurua osatzeko bidea ematen digu. Gramatikak hizkuntza gaitasun honen berri emateko gauza izan behar du.

Asmatu dugun azken perpaus hori berori ez da oso erraz prozesatzeko modukoa eta, horrenbestez, hizketa arruntean ere nekez osatuko ditugu holakoak. Baina gramatikak nahi adina perpaus osatzeko bidea eskaintzen die hiztun-entzuleei.