Euskararen Gramatika

1.5. Euskara hizkuntza ergatiboa da

1.5a Euskararen beste bereizgarri bat —euskaldunen arreta ez ezik, kanpoko hizkuntzalariena ere jaso duena— ergatibotasuna da. Izan ere, euskara hizkuntza ergatiboa da, eta auzoko hizkuntzak —frantsesa eta gaztelania, adibidez— hizkuntza akusatiboak dira. Hizkuntza bat ergatiboa denetz jakiteko, bere kasu sistemari begiratzen diogu eta sistema hori nola atontzen den ikusten dugu. Jo dezagun bi perpaus hauek ditugula: Zu berandu etorri zara; Zuk ni ikusi nauzu.

Lehen perpausean, etorri aditza dugu eta bigarrenean ikusi, eta bi perpausetako subjektuak desberdinki markatzen dira: batean zu forma dugu eta bestean zuk. Bada, zu pertsona izenordainari gaineratu zaion -k marka morfologikoa kasu marka bat da, eta ergatiboa deitzen zaio. Aldiz, lehen perpauseko zu pertsona izenordainak zero kasu marka duela esan ohi da, eta kasu honi absolutiboa deitzen zaio (§ 18.2). Euskararen gisako hizkuntza ergatiboetan, perpauseko subjektuak kasu marka bat edo bestea jasotzen du, aditza zein den: etorri edo beste aditz intrantsitibo bat izanez gero, orduan subjektuak absolutiboa jasotzen du, zero marka morfologikoa (ø); aldiz, ikusi edo halako beste aditz trantsitibo (iragankor) bat izanez gero, orduan subjektuak ergatiboa erakusten du, -k marka. Labur esanda, ergatiboa den hizkuntza batean, subjektuak bi kasu erakusten ditu, nolakoa den aditza. Baina ez da hori bakarrik gertatzen: bi kasu horietatik bat, hots, absolutiboa, aditz trantsitiboetako osagarriari ere ezartzen zaio: Nik zu ikusi zaitut.

Horrenbestez, absolutiboa (zu), batzuetan, osagarri zuzena da, eta, beste batzuetan, subjektua: bietan kasu absolutiboa. Beraz, hitz gutxitan esateko, subjektuak bi marka har ditzake, aditzaren arabera, ø (absolutiboa) edo -k (ergatiboa), eta aditz trantsitiboetako osagarri zuzenak eta aditz intrantsitiboetako subjektuak marka bera hartzen dute: ø. Bi funtzio, subjektua eta osagarri zuzena, marka berarekin (ø), batetik; eta funtzio bera, subjektua, bi marka desberdinekin (-k eta ø), bestetik:

Ikusi → NIK_erg ZU_abs ikusi zaitut

Etorri → ZU_abs etorri zara

Halako kasu sistema duen hizkuntzari ergatiboa deritza. Euskararekin alderatzen baditugu, tipologikoki bestelako kasu sistema dute gaztelaniaren edo frantsesaren tankerako hizkuntzek, kasu marka berarekin markatzen baitituzte subjektuak beti, nominatibo kasua deritzanarekin, eta osagarria beste batekin, akusatibo deritzanarekin. Egia da hizkuntza hauek galdu dituztela neurri handi batean kasua adierazten duten marka morfologikoak, baina batzuetan, pertsona izenordainetan bereziki, geratzen dira aztarna batzuk: yo he venido / je suis venu; yo te he visto / je t’ai vu. Bietan subjektua (batean intrantsitiboa, bestean trantsitiboa) berdin markatua: yo eta je. Aldiz, (tu) me has visto / tu m’as vu esaten dugu, eta hor ageri da akusatiboaren seinale zaharra: me (izan ditzakeen aldaera fonologikoekin, jakina).

Beste ohar bat egitea ere komeni da hemen: deskribatzen ari garen fenomeno honek aditzean ere badu isla. Dakigunez, aditz laguntzaileak kasu ergatibo, absolutibo eta datiboarekin (azken hau ez beti) egiten dituen komunztadura markak biltzen ditu morfologian. Hola, eman dizkiet entzuten badugu, badakigu dizkiet horrek perpausaren gaineko informazio handia ematen digula: badakigu subjektua lehen pertsona singularrekoa dela (dizkie-t); badakigu, orobat, pluraleko hirugarren pertsona ageri dela datiboan, zehar-osagarri gisa (dizki-e-t); eta badakigu osagarri zuzena pluralekoa dela (di-zki-et). Informazio hori guztia aditz laguntzailearen morfologian bildua da. Horregatik diogu deskribatzen ari garen fenomenoak baduela isla aditzean: ni etorri naiz; nik egin dut. Baina zuk ni ikusi nauzu. Hor ere deskribatu dugun paralelismo bera ageri da, aditzaren morfologian.

1.5b Hala ere, konfigurazio hori (intrantsitiboa = subjektu absolutiboa; trantsitiboa = subjektu ergatiboa - objektu absolutiboa) ez da beti horrela gertatzen euskal sintaxian. Batzuetan hautsi egiten da, eta euskarak, zenbait agerralditan, ez du konfigurazio ergatibo kanonikoa erakusten. Jo ditzagun adibide hauek: Zu Pirinioetan egon zara / Zuk Pirinioetan eskiatzen duzu. Argumentu kopuruaren aldetik (§ 23.2.2), biak pareko dira. Alta, eskiatu aditzak duen argumentu bakarrean ergatiboa eskatzen du, eta ez absolutiboa. Aditz hori (eskiatu) berria da, baina aditz klasiko batzuekin ere gertatzen da zenbaitetan holako zerbait: Mota guztietako lanetan jardun zen Aitziber / Mota guztietako lanetan jardun zuen Aitziberrek.

1.5c Egon eta eskiatu aditzek argumentu bana dute, intrantsitiboekin gertatzen den gisan, eta hortaz, biak intrantsitibotzat hartu behar ditugu. § 23.2.2.2 atalean xehekiago azalduko bada ere, aditzen “argumentu” deitzen diegu aditzek duten sare semantikoan ageri diren osagaiei. Sare semantiko horiek eredu jakin bati jarraiki eratzen dira arruntean. Esate baterako, etorri aditzak norbait etortzea eskatzen du, bestela ez luke zentzurik: Izeba etorri da. Argumentu hori beharrezkoa du. Ikusi aditzak norbaitek zerbait ikustea eskatzen du eta, beraz, aditz horren sare tematikoan (edo semantikoan, esanahi bera dute bi terminoek azalpen honetan) bi argumentu daudela esaten dugu: norbait eta zerbait⁷, adibidez, Alabak aita ikusi du. Era berean, eman aditzak bi argumentu eska ditzake, esanahia nolakoa duen: Ikertzaileak hitzaldia eman zuen. Edo hiru, ezinbestean: Itziarrek musu eman dio alabari. Horiek dira, esan dezagun, aditzen sare arruntenak, sare horietan parekotasuna baitago, gainera, kasu markekin: argumentu bakarra bada, kasu absolutiboa ageri da (izeba); bi badira, kasu ergatiboan eta absolutiboan doaz (alabak, aita).

Baina aditz guztiek ez dute eredu hori segitzen, eta argumentuen eta kasuen arteko parekotasun hori hautsia gelditzen da zenbaitetan. Batzuetan, aditz batek eskatzen dituen bi argumentuak ez ditugu kasu ergatiboan eta absolutiboan ikusten: Txokolatea gustatzen zait esaldian bi argumentu ageri dira (gustatu aditzak zerbait eta norbaiti gustatzea eskatzen du ezinbestean)⁸, baina bi argumentu horiek ez daude kasu ergatiboan eta absolutiboan, espero genezakeen gisan, baizik absolutiboan eta datiboan. Iritzi eta eutsi modukoek ergatiboa eta datiboa eskatzen dute, nahiz aditz laguntzailea dio sailekoa duten (§ 23.2.2.4g). Bada, goian aipatu eskiatu eta jardun ere sail horretakoak dira, argumentu bakarra izanik ez baitoa argumentu hori kasu absolutiboan, baizik ergatiboan (jardun aditzaren kasuan, aukeran, ergatiboan nahiz absolutiboan). Inoiz “deponente” ere deitu izan zaie holako aditzei euskal gramatiketan. Dimititu eta iraun ere tankera berekoak dira: Jonek aspaldi dimititu zuen; Erauntsiak lau ordu iraun du⁹. Ageri den argumentu bakar hori batzuetan agentea da (eskiatu), beste batzuetan esperimentatzailea (sufritu, pairatu) eta beste zenbaitetan ikusmena, usaimena edo entzumena estimulatzen duen gertakari batekin lotzen da (Rappaport & Levin 2000: 269-304): Ezkilak jo du; Eguzkiak dirdiratzen du; Gehien distiratzen duen izarra da; Goiz argitu du gaur; Atzo hamarretan ilundu zuen… Holako asko euskaraz egin aditzaz baliaturik ematen ditugu: ulu egin, intziri egin…

1.5d Horregatik diogu aditz horiek ez dutela eredu arrunta segitzen eta, goian aipatu konfigurazio hedatuenekin erkatuz gero, oso konfigurazio diferenteak eratzen dituztela. Hori gertatzea ezustekoa da hizkuntza ergatibo batean. Izan ere, euskara hizkuntza ergatiboa izanik, printzipioz espero genezake lehen perpausean dagoen konfigurazio bera egotea baita bigarrenean ere, hots, *Zu Pirinioetan eskiatu zara bezalako zerbait gramatikala izatea, baina, jakina denez, perpaus hori ez-gramatikala da. Eta horren antzeko zerbait gertatzen da jardun aditzarekin, nahiz egia den aditz horrek bi konfigurazioak onartzen dituela: Hamaikak arte jardun zuten/ziren lanean. Badira, hortaz, intrantsitibo absolutibodunak (gehienak) eta intrantsitibo ergatibodunak (gutxiago). Hola deituko ditugu (§ 1.5.f).

Beharbada horregatik sortu dira ohitura eta erabilera desberdinak zenbait aditzen inguruan: dantzatu, esate baterako. Aditz hori Zu Pirinioetan egon zara esaldiko eredu berarekin erabili izan da gehien bat tradizioan: Dantzatu naiz eredukoa da, intrantsitibo arrunta, alegia. Hola erabili izan da euskalki guztietan. Nahiz badiren eskiatu-ren eredua segitzen duten idazleen adibideak ere: Jaunaren aurrean dantzatuko dut; Ez duela dantzatzen zortzikoan gaizki; Dantza ezazu eta horien pareko zenbait ageri dira literatura klasikoan. Eta gaurkoan ez dira falta: Denek dantzatu dugu musika horretan… Baina adibide gehienak laguntzaile gisa izan hartzen dutenen eredukoak dira, edo bestela konfigurazio trantsitibo arruntekoak, subjektua eta osagarri esplizituarekin: Aurreskua dantzatu zuen. Horren antzekoa da borrokatu aditza ere. Literaturako adibide gehienak egon eredukoak dira: Arratsalde osoan borrokatu da, baina ezin izan du konpondu; Etsaien kontra borrokatzen ziren eta abar. Gaurko literaturan borrokatzen dute, borrokatzen zutenek ez zekiten… bezalakoak nahiko arruntak dira. Hor eskiatu-ren eredua segitzen dute. Ikus honetaz segidan datorren atala.

1.5e Itzul gaitezen berriz ere egon eta eskiatu aditzetara eta ikus dezagun diferentziak zertan diren. Lehenean, egon aditzaren argumentu bakarrak (zu) kasu absolutiboa du. Oso bestela, bigarrenean, eskiatu aditzaren subjektuak kasu ergatiboa erakusten baitu, perpausean osagarri zuzenik ez dagoen arren. Diferentziak ez dira kasu absolutibo eta ergatiboen banaketara mugatzen, eta dagokien komunztadurara ere zabaltzen dira, adizkiaren morfologiara. Izan ere, lehen perpausean, subjektu komunztadura z- aurrizkiaren bitartez gauzatzen da (zu … egon zara) eta bigarrenean, -zu atzizkiaren bidez (zuk … eskiatzen duzu). Horretaz gain, izan eta *edun aditz laguntzaileen arteko banaketa dago bi perpausen artean, eta bigarren perpausean ageri den laguntzailea da aditz trantsitibo arrunt batekin, ikusi aditzarekin adibidez, hautatzen dugun bera. Beraz, argumentu bakarra (hortaz, intrantsitiboa), baina kasu desberdina (absolutiboa batean, ergatiboa bestean). Horregatik esan dugu lehenago konfigurazioa hausten dela holakoetan. Intrantsitiboen eta trantsitiboen subjektuak berdin markatzen dituzten hizkuntzak akusatiboak dira: yo (subj.)… intrantsitiboa; yo (subj.) / me (obj.) trantsitiboa. Aldiz, hizkuntza ergatiboen ezaugarria da subjektuaren marka desberdina izatea aditz intrantsitiboetan eta aditz trantsitiboetan: Mikel etorri da / Mikelek Jone agurtu du. Baina ikusten ari garen adibide hauetan intrantsitiboen subjektua da aldatzen dena: Jone etorri da / Jonek eskiatu du.

1.5f Aditzen arteko bereizketa mota hauek beste hizkuntza askotan ere gertatzen dira. Hori kontuan izanik, hizkuntzalariek perpaus intrantsitibo mota nagusi bi bereizten dituzte: inakusatiboak eta inergatiboak. Euskaldunentzat guztiz nahasia gertatzen da terminologia hori, berehala ikusiko den gisan. Intrantsitiboetan ageri den argumentu bakar horrek duen rol tematikoan oinarritzen dute hizkuntzalariek bereizketa. Ikus ditzagun perpaus hauek: Itziar gaixotu da; Koldo esnatu da; Irakaslea mintzatu da; Gazteak eskiatu du. Perpaus horiek guztiak intrantsitiboak dira, argumentu bakarra dute. Baina aditzaren esanahia eta aditzak hartzen duen argumentuak aditzarekin duen erlazio semantikoa kontuan hartzen baditugu, berehala ohartuko gara erlazio semantiko desberdinak sortzen direla hor, puntu bati dagokionez. Perpaus horietako batzuetan subjektua ez da ekintzaren borondatezko egilea (gaixotu, esnatu), baina beste batzuetan egiazko egilea da (eskiatu, mintzatu). Beste adibide honetan argiago ikusiko da kontua: Edalontzia hautsi da / Mirenek edalontzia hautsi du. Bietan harreman semantiko antzekoa da edalontzia-ren eta hautsi-ren artean, batean subjektua eta bestean objektua bada ere. Bietan, nolabait esateko, edalontzia argumentua ‘gaia’ edo ‘jasailea’ (pazientea) da. Hori dela eta, aditz intrantsitiboen artean bi mota bereizten dira: ageri den argumentu bakar hori prozesuaren egilea izan daiteke (Miren mintzatu da) edo beste zerbait; ez, nolanahi ere, egilea (Miren gaixotu da). Horri deitzen diogu paper tematiko desberdinak ezartzea.

Bada, hizkuntzalariek ikusi dute rol tematiko desberdinak ezartzeaz gain, intrantsitiboetan sortzen diren bi multzo horiek propietate sintaktiko eta morfologiko diferenteak dituztela, nahiko modu koherentean ageri direnak hainbeste hizkuntzatan. Eta hortik sortu dira bi multzoak: inakusatiboak eta inergatiboak. Inakusatiboek argumentu bakarra dute; jasailea edo gaia ere deitzen zaio argumentu bakar horri. Eta hor sartzen dira Jon gaixotu da bezalakoak. Aldiz, inergatiboen argumentua egilea da, eta multzo horretakoak dira Jonek eskiatu du modukoak. Honek sortzen du lehenbiziko zailtasuna euskaldunentzat, zail egiten baitzaigu ergatiboa agerian duen Jonek eskiatu du bezalako bati inergatibo deitzea. Egokiago da, hortaz, euskararen kasuan, intrantsitibo ergatibodunak deitzea inergatibo direlakoei, eta intrantsitibo absolutibodunak, berriz, inakusatiboei, gorago proposatu dugun gisan. Hori dela eta, baliokideak dira gure terminologian, batetik, inakusatiboak eta intrantsitibo absolutibodunak, eta bestetik, inergatibo eta intrantsitibo ergatibodunak.

1.5g Esan dezagun, hortaz, laburtuz, euskaraz baditugula perpaus trantsitiboak (irakasleak eskola eman du), alde batetik, eta intrantsitiboak (irakaslea gaixotu da), bestetik. Orobat, intrantsitiboen artean baditugu intrantsitibo absolutibodunak (neska esnatu da), eta intrantsitibo ergatibodunak (neskak eskiatu du). Sailkapen hau ez dator bat, ez orain arte euskal gramatikek (EGLU barne) egin duten sailkapenarekin, ez eta hizkuntzalari askok egin duten inakusatiboen eta inergatiboen arteko sailkapenarekin¹⁰.

⁷ Egia da batzuetan ikusi aditzak beste esanahi bat izan dezakeela: Itsua operatu zuten eta ondoko egunean ikusten hasi zen. Hemen eztabaidagarria izan daiteke argumentu bat edo bi dituen.

⁸ Dastatu esanahiarekin ez bada, jakina: Zu gustatzen zaituenak gustatzen ditu zure baitan gauza guztiak.

⁹ lau ordu, hemen, absolutiboa da, baina ez da objektu zuzena (hiztun batzuek komunztadura egiteko joera badute ere: lau ordu iraun ditu). Horren ordez erauntsiak luze iraun du esan dezakegu, eta hor hobeki ikusten da esan duguna.

¹⁰ Bestelako deitura batzuk erabili izan dira halako hizkuntzetarako tipologia kontuetan: urrunera joan gabe, aipagarriena da ziur aski hizkuntza aktiboak izeneko deitura. Hizkuntzalari batzuek diotenez, hizkuntzetan egitura iragankorrak eta iragangaitzak (hauen barnean “inergatiboak” eta “inakusatiboak”) bereizteko arrazoiak baldin badira ere, beharrezko ikusten dute, hala ere, haien parean hizkuntza aktiboak ere bereiztea: hauetan bereizketa ez litzateke perpaus iragankor/iragangaitzen artean egingo, baizik perpaus aktibo/ez-aktiboen artean. Hizkuntza aktiboek propietate sintaktiko desberdinak erakusten dituzte, trantsitibo / intrantsitibo bereizketarekin bat ez datozenak. Bath-ek (1991: 99-100) eskaintzen du kontu honetaz laburpen egokia.