Euskararen Gramatika

1.4. Sintagmek burua azkenean dute

1.4a Adibide guztietan ikusten da euskara eranskaria dela: postposizioak eransten zaizkio sintagma osatzen duen azken hitzari (etxe ederrean, mendi gainean dagoen herrira…). Postposizioak hautatzen du (“gobernatzen” du) sintagma eskuinaldetik, eta gauza bera gertatzen da postposizio askeekin ere: eskuinetik gobernatzen dute aurreko sintagma (maldan behera) eta, aldi berean, batzuetan postposizio aske horrek berorrek postposizio itsatsiak ere hartzen ahal ditu (etxe ondotik).

Hau guztia beste ezaugarri batekin loturik dago. Euskarak sintagmen burua azkenean jartzen duela esaten dugu. Zer esan nahi dugu horrekin? Lehenago aipatu dugu euskara SOV hizkuntza dela (neskak mutila besarkatu du), aditza azkenean jartzen duela, alegia, hurrenkera ez markatuetan (ikus 41. kapitulua). Aditza da aditz sintagmaren muina. Aditzaren barnean dago —edo aditzarekin lotua, barnean biltzen ez badu ere, hori sintetikoetan (trinkoetan) bakarrik gertatzen baita— perpausaren burua (laguntzailea edo, hobeki esan, inflexioa deritzana: § 2.14). Perpausaren azkenean doa aditza, eta berak biltzen du perpausaren gunea. Zehatzago izan nahi badugu: perpausaren gunea edo burua inflexioa da, eta azkenean doan (egin dute, ikus dezagun…) inflexio sintagma horrek biltzen du aditz sintagma. Aditz sintagmaren burua aditza da. Ikusten dugu, hortaz, osagai hori amaieran uzten dugula. Ez da hori gertatzen inguruko hizkuntzetan: lo han hecho; hemos venido; Marie est venue…

1.4b Koherentea da hori guztia, halaber, hizkuntza postposizioduna izatearekin, kasuetan ageri diren marka horiek (etxean, etxetik, lagunarekin…) baitira, berez, sintagmaburuak, eta burua azkenean ageri baita (preposiziodunak diren hizkuntzetan alderantziz gertatzen da: en casa/at home/à la maison; de casa; con el amigo). Mugatzaileak ere (artikulua eta erakusleak) beti amaieran jartzen ditugu: etxea; herri horiek…, eta ez aurretik, inguruko hizkuntzetan bezala (la casa; la maison; the house).

1.4c Euskarak, bestetik, menderagailuak ditu, eta menderagailu gehienak ere laguntzailearen eskuinean jartzen dira: entzun dugula, ikusi duten, delako eta abar (ondoko hizkuntzetan: que hemos oído, que han visto, porque es pequeño…).

1.4d Euskarak, azkenik, atzizkiak ditu, ez aurrizkiak (edo, aurrizki batzuk baldin baditu ere, gutxiago dira, eta berriagoak, arruntean —nahiz ez denak— mailegu berrien analogiaz sortuak direnak). Nolanahi ere, bistan da gaztelaniak eta frantsesak aurrizkiak dituztela, batez ere, eta euskarak atzizkiak, batez ere. Hori ere koherentea da “burua azkenean” emandako arauarekin.

Gramatikan ikusiko dugunez, hurrenkera horiek guztiek, azken batean, gauza bat erakusten dute, euskal sintagmen burua sintagmaren amaieran ageri dela.

1.4e Postposizioak eratzen duen sintagma postposizio sintagma deitzen dugu (ikus 19. kapitulua). Holakoak dira mendian, etxe ondoan, Mikelentzat, maldan goiti, ahizparekin… Horiek guztiak postposizio sintagmak dira, eta postposizio baten inguruan eratzen dira. Denen ezaugarria da sintagmaren ardatza azkenean ageri dela. Bat dator hori goian esan dugunarekin: burua azkenean. Greenberg hizkuntzalariak (1963a) aztertu ditu munduko hizkuntzek dituzten antzekotasun tipologikoak, bera izan da holako lan mota modu sistematikoan egin duen lehenbizikoetakoa. Hizkuntzak sailkatzeko orduan honako hau aurkitu zuen, besteak beste: adierazpen perpausetan joera handia dago subjektua osagarri zuzena baino lehenago agertzeko (SOV); SOV hizkuntzak arruntean postposiziodunak dira (etxera), Greenbergen 4. unibertsala; genitiboa, hizkuntza preposiziodunetan, izenaren ondotik doa (la casa de Juan; la maison de Jean), baina hizkuntza postposiziodunetan aurretik ageri da (Jonen argazkia); SOV hizkuntza batean genitiboa izenaren ondoren ageri bada, orduan adjektiboa ere izenaren ondotik doa. Berehala itzuliko gara hona.

1.4f Gramatiketan izen sintagma (IS) deitu izan dira adiskidea, gure etxea edo leiho handia bezalakoak. Hala ere, gramatikari batzuen ustez egokiago litzateke holakoetan determinatzaile sintagmaz hitz egitea. Horiek determinatzaile sintagmak lirateke, eta hala deitzen dituzte hizkuntzalariek beste hizkuntza batzuetan. Gramatika honetan aurrerago azalduko da arazoa, baina koherentea litzateke orain arte esaten dugunarekin, hor ere burua, -a determinatzailea kasu honetan, amaieran ageri baita. Kontu honetara berriz ere itzuliko gara gramatika honetan (§ 2.13: “Determinatzailea(k) eta DSa”).

Arazoak sor litezke, itxura batean, adjektiboekin: etxe handia esaten dugunean, determinatzaile sintagma litzateke sintagma osoa. Zer da, ordea, hor ageri den etxe handi hori? Badirudi izen sintagma dela, baina sintagmaburua izena (etxe) baldin bada ez da amaieran ageri, baizik aurretik. Greenbergek egindako azterketetan, OV motako hizkuntzetan adjektiboak izenaren aurrean egon behar luke (genitiboarekin gertatzen den gisan), eta izenaren ondotik hurrenkera VO baldin bada. Hori ez letorke bat euskararekin. Baina Greenbergen analisia, puntu honi dagokionez, ez dirudi zuzena den, berehalaxe izan baitzen hizkuntzalarien artean eztabaidatua. Dryer-ek (1992) erakutsi zuen ez dagoela halako joerarik, munduko berrehun hizkuntzatik gora aztertu ondoren. Cinquek (2005) ere gauza bera erakutsi zuen. Gaurko gramatiketan, zernahi gisaz, gizon handi ez dela berez ISa proposatzen da, baizik adjektibo sintagma (AdjS), hau da, sintagma horretan adjektiboa bera (handi) izango litzateke burua, ISa (gizon) haren osagarria eta adjektiboak dagokion determinatzailea harturik (-a, kasu honetan) osatuko luke DSa, determinatzaile sintagma: gizon handia. Hori proposatu izan dute Artiagoitiak (2002a, 2002b, 2004, 2006) eta Oyharçabalek (2006b), esate baterako, argumentu sendoak erabiliz, gainera. Badira, hortaz, arrazoiak holako zerbait dela pentsatzeko (ikus § 2.8: “Adjektiboa, AdjSaren buru”). Hori hala balitz, orduan ez genuke arazorik izango, eta guztia koherentea litzateke, burua azkenean ageri baita (gizon handi).