Euskararen Gramatika

1.3. Euskara hizkuntza eranskaria da

1.3a Hizkuntzak era askotakoak dira, baina tipologoek hizkuntza bakartzaileak, malgukariak eta eranskariak bereizten dituzte, haien arteko bereizketak egitea anitzetan aski zaila baldin bada ere. Hizkuntza bakartzaileek (txinera estandarra, vietnamera, hizkuntza austronesioak eta abar) joera dute forma bakarreko hitzak erabiltzeko, eta ez dute, horregatik, hitz eratorpen edo elkarketa prozesu asko erabiltzen. Beste hizkuntza batzuk malgukariak dira. Latina da hor kasu argia. Izenekin, adibidez, hau gertatzen da: dominus, domini, dominorum… Ikusten denez, izenaren oinarrizko erroak deklinabideko kasuen markak hartzen ditu, izenaren itxura aldatzen dutenak: dominus da nominatiboa, baina gero domini ageri da, edo domino, eta gainerako kasu guztiak, nahiz domin- horrek ez duen berezko izaerarik hiztegian hitz laxo gisan (ikus § 1.3f). Hizkuntza horiek dute benetako deklinabidea. Beste hizkuntza batzuk, euskara tarteko, eranskariak dira: hizkiak (artikulua, pluralgilea eta abar) gaineratzen zaizkio hiztegiko hitzari (adiskide-a), eta azkenean postposizioak eransten zaizkio aurreko sintagmari (adiskidea-rentzat). Latinez ez bezala, hizkuntza hauek hiztegiko hitz bat hartzen dute oinarri, bere osotasunean, eta hitzaren itxura aldatu gabe, kasu markak nahiz postposizioak eransten dizkiote sintagmaren amaierako hitzari: adiskidea, adiskidearen, adiskidearentzat eta abar. Izenekin, adjektiboekin eta izenordainekin gertatzen da hori.

1.3b Gaztelaniak eta frantsesak preposizioak dituzte. Euskara, berriz, esan dugun bezala, eranskaria eta postposizioduna da. Postposizioak izenaren ondoren idazten ditugu, izenarekin (edo dagokion sintagmarekin) elkarturik. Gaztelaniaz edo frantsesez elementu horiek guztiak aurretik jartzen ditugu, bereiz idatziak: mujer, la mujer, de la mujer, con la mujer; femme, la femme, de la femme, avec la femme. Euskarak erabiltzen dituen elementuak baliokideak dira, baina eskuinaldean kokatzen ditugu eta, gainera, itsatsiak. Hurrenkera hori da euskara inguruko hizkuntzetatik bereizten duen ezaugarrietako bat.

1.3c Erantsitako postposizio horiek itsatsiak ditugu batzuetan: Jonekin, menditik, lurrean, zuretzat, Ainhoari, Izarorengan eta abar. Beste batzuetan, ordea, postposizioak bereiz jartzen ditugu, askeak dira: maldan behera, zure ordez, etxe aurrean, lanari buruz, gizona baitan, goitik behera eta abar (ikus “Postposizio itsatsiak” § 19.2, “Postposizio askeak” § 19.3). Ohart gaitezen postposizio aske horiek arau zehatz batzuen agindupean eratzen ditugula. Batetik, postposizioari berari behatzen badiogu, horietako askok -ko genitiboaren marka har dezakete: maldan beherako, zure ordezko, etxe aurreko, lanari buruzko, goitik beherako. Beste zenbaitetan, beste kasu marka batzuk ere har ditzakete: etxe aurretik, etxe aurrean, gizona baitatik… Badirudi horietan toki markak erants daitezkeela arazorik gabe. Ez, ordea, beste batzuetan: *lanari burutik. Hortaz, esan daiteke postposizioak direla hor behe, orde, aurre, baita… eta postposizio aske horiek beste postposizio itsatsi batzuk har ditzaketela. Hori batetik.

Bestetik, postposizio bakoitzak aurreko sintagma gobernatzen du: maldan behera, baina ez *maldako behera. Beste hitz batzuetan esateko, postposizioak agintzen du nolako markak hartu behar dituen aurreko sintagmak: behera postposizioak inesiboa (-n) eskatzen du: maldan behera. Baina postposizio horren barneko egiturari behatuz gero, berehala ohartzen gara hor behe izena dagoela -ra kasu marka harturik. Gauza bera gertatzen da etxe ondoan bezalako sintagmetan: hor ondo izenak hartzen du inesiboaren marka (§ 1.3e).

Postposizio asko izenak dira jatorriz, baina erabilera horretan guztiz adberbializatu direla esan daiteke. Horregatik diogu postposizioak berak markak har ditzakeela, eta aldi berean aurreko sintagmak hartu behar dituenak zein diren agintzen duela. Hau guztia 19. kapituluan azaltzen da. Batzuetan sintagma soila eskatzen du, hutsean: erreka alboan, herri barruan. Edo absolutiboa: hirurak inguruan, ordu bata arte. Aski arrunta da genitiboa eskatzea: gure aitzinean. Edo datiboa: lanari buruz. Ablatiboa ere, edo inesiboa: eskolatik at; maldan goiti. Instrumentala da batzuek nahi dutena: honetaz gain; elizaz landa. Beste zenbaitetan, partizipioa eskatzen du postposizioak, edo aditzoina: etorri artean; ekarri beharrean; ebats arau. Adjektibo sintagma ere eska dezake: makal antzean. Edo zenbatzaile sintagma: bi ordu barru.

1.3d Euskal gramatiketan, eta EGLUn ere, euskal deklinabideaz hitz egin izan da. Horrela, deklinabideko kasuak aipatzen dira. Gramatika honetan, hala ere, ez dugu hitz hori erabiliko, ez baita egokia, gure ustez, euskararen kasuan termino horretaz baliatzea. Azken batean, nola gaztelaniak edo frantsesak preposizioak dituzten, dagokien izenaren aurrean jartzen direnak, euskarak preposizioak izan beharrean postposizioak dituela esatearekin aski da, kasu markak ere, azken buruan, postposizioak baitira: Juan vive con Antonio; Jean habite avec Antoine; Andonirekin bizi da.

1.3e Badira bestelako desberdintasunak, nolanahi ere, preposizioen eta postposizioen artean, ez bakarrik tokiari dagozkionak. Preposizioek badute nolabaiteko askatasun punttu bat, euskal postposizioekin gertatzen ez dena. Hori dela eta, euskal postposizioak lotuago daude aurreko izen sintagmarekin, preposizioak beren izen sintagmekin baino. Juntaduretan ikusten da hori, esaterako: gaztelaniaz ez da arazorik lo hago por y para ti, adibidez, esateko. Baina euskaraz ez da gramatikala horren parekoa: *Zuretzat eta gatik egiten dut (Zuretzat eta zuregatik egiten dut).

Idazkeran ere islatzen da gauza bera: preposizioak bereiz idatzirik ageri dira (a casa, à la montagne, to the mountain). Euskal postposizio asko, ordea, itsatsiak deitzen ditugunak, izenarekin⁵ elkarturik ematen dira: mendira (§ 19.2).

Beste batzuk postposizio askeak dira, eta bereiz idazten ditugu (mendi ondoan). Azken kasu horretan postposizio askea den ondo horrek beste postposizio atxiki bat (-n) hartzen du⁶ (§ 19.3).

1.3f Beste desberdintasun bat kasu marka hartzen duen oinarriari dagokio. Hala, deklinabidea duten hizkuntzetan, latinez, adibidez, izenaren oinarria da erroa (domin-us, domin-i…), ez izena bere osotasunean (domin ez da izena). Euskaraz, ordea, izena bera (edo adjektiboa, izenordaina…), oso-osoan, hartzen da oinarri, eta hari gaineratzen zaizkio determinatzailea eta postposizioak (jaun-arekin, jaun-ari).

Sintagma preposizionaletan, izenak eta adjektiboak hartzen dituzte genero eta numero markak (con los chicos pequeños /avec les petits enfants). Baina ez da holakorik gertatzen euskaraz, sintagma osoak hartzen baititu marka horiek: ume txikiekin / *umeekin txikiekin.

Egiazko deklinabidea duten sintagmetan izenak eta adjektiboak deklinatzen dira (filio bono). Euskaraz, ordea, holakoetan adjektiboak bakarrik hartzen du determinatzailea eta postposizioa (seme onari).

1.3g Latinak bost deklinabide ditu, hau da, kasu bakoitzeko bost marka desberdin, hitzaren arabera (rosa, rosae…; dominus, domini; rex, regis…), baina euskarak postposizio bakarra du kasu bakoitzeko (-ekin).

1.3h Arrazoi horiengatik guztiengatik diogu ez dagoela deklinabiderik euskaraz. Baina deklinabiderik ez bada, horrek esan nahi du kasurik ere ez dela? Ez nahitaez. Euskaraz ez da deklinabiderik, baina badira kasuak gramatika honetan zehar ikusiko dugunez (ikus 18. kapitulua, adibidez). Inguruko hizkuntzetan ere, nahiz deklinabiderik izan ez, genitiboa, zeharkako kasua eta holakoak aipatzen dira. Hemen bertan (§ 1.5a), horrek izenordainetan duen eragina aipatzen da. Beraz, kasuez mintzatuko gara, baina euskaran kasuak ez dira eratzen deklinabidearen bitartez.

⁵ Edo determinatzaile sintagmarekin, geroago ikusiko den gisan.

⁶ Ondo postposiziotzat hartu behar den edo ez zalantzak izan daitezke. Euskaltzaindiaren Hiztegian iz. kategoriarekin ageri da, bigarren adieran (mahai edo itxaropen bezala). Hala ere, ez da gainerako izenak bezalakoa. Baina Egungo Euskararen Hiztegiko (EEHko) adibideak ikusten baditugu berehala ohartuko gara gaur ez dela izen moduan erabiltzen. Bada “izen” multzo bat (ondoan, aurrean, atzean, gainean, azpian…) tokia (batzuetan denbora ere) adierazten dutenak eta -n, -ra, -tik postposizioekin erabiltzen dira ia beti. Horregatik erabaki dugu postposiziotzat hartzea.