Euskararen Gramatika

1.2. Euskara SOV hurrenkerako hizkuntza da

1.2a Baditu euskararen gramatikak zenbait bereizgarri nabarmen. Asko dira eta askotarikoak, ikuspuntua nolakoa hartzen dugun, baina badira bereizgarri batzuk guztietatik bereziki gogoan hartzekoak. Lehenik eta behin, euskararen hitz hurrenkera ez-markatua Subjektua-Objektua-Aditza (SOV) da (ikus 41. kapitulua). Egia da euskaraz Gazte horrek auto berria erosi du esaten badugu, perpaus horretan ageri diren hitzek beste hurrenkera asko onartzen dituztela: Auto berria erosi du gazte horrek (OVS); Gazte horrek erosi du auto berria (SVO); Erosi du gazte horrek auto berria (VSO) eta beste hainbat. Lehenbiziko hurrenkera bezain egokiak dira guztiak euskaraz, testuingurua nolakoa den eta zer adierazi nahi den. Gauza bera gertatzen da zeharkako osagarria sartu nahi izanez gero: Aitak amari gona gorria ekarri dio, adibide klasiko bat ekartzeko hona. Hori bezain euskara da Amari ekarri dio aitak gona gorria edo Gona gorria ekarri dio aitak amari, eta horien antzeko beste zenbait hurrenkera ere (Goenaga 1978).

1.2b Hala ere, lehenbiziko hurrenkera (Gazte horrek auto berria erosi du) naturalago sentitzen du hiztunak. Ez da kontua bigarrena (Auto berria erosi du gazte horrek), adibidez, ezin dela erabili, arazorik gabe erabiltzen ahal baita. Badirudi, ordea, bigarren hurrenkera horretan zerbait bereziagoa adierazi nahi dugula, zerbait markatuagoa. Ez gara zerbait neutroa kontatzen ari (zer gertatu da gaur?), baizik galdera bereziago bati erantzuten (zer erosi du gazte horrek?). Bigarren hurrenkera horrek badu bere gainean lehenbizikoak ez duen informazio gehigarri bat. Lehenbizikoarena, SOV, hurrenkera ez-markatua dela esaten dugu. Egia da hemen perpaus sinpleez ari garela, eta gauzak ez direla hain garbi perpausak luzatu eta mendeko perpausak ere erabiltzen ditugunean: Hemen dauden guztiek Jaunak ez duela ezpatarik ez lantzarik behar gu salbatzeko jakingo dute esaldia baino naturalago erabiltzen dugu Hemen dauden guztiek jakingo dute Jaunak ez duela ezpatarik ez lantzarik behar gu salbatzeko esaldia (J. A. Mujika), osagarri luzea aditzaren eskuinaldera eramanez.

1.2c Ikus dezagun beste perpaus hau: Zuk gizonari sagarra kendu diozu. Hori ere, aurrekoan bezala, modurik neutroenean eman dugu, nahiz bestelako hurrenkera asko onartzen dituen, denak gramatikalak, aldi bakoitzean dagokien erara molda daitezkeenak. Perpaus hori beste baten barnean txerta dezakegu, perpaus erlatibo baten barnean, esaterako. Orduan Zuk sagarra kendu diozun gizona gure osaba da bezalako zerbait esan dezakegu. Baina hor ez da hain erraza bururatzen zaizkigun hurrenkera guztiak erabiltzea. Ezin dugu esan, adibidez, *Zuk kendu diozun sagarra gizona gure osaba da. Perpaus erlatiboetako sintagmak ezin ditugu nolanahi jarri, eta hurrenkera batzuk bakarrik onartzen dituzte, ez besteak. Perpaus horretan, esate baterako, aditzak amaieran joan behar du: [[Zuk   sagarra kendu diozun] gizona] gure osaba da.

1.2d Zenbait argudio bide erabili izan dituzte gramatikariek (Gramatika Batzordea 1987a, EGLU-I) euskara SOV hurrenkerako hizkuntza dela erakusteko: “naturaltasuna”, hurrenkera ez askea mendeko perpaus batzuetan —azken adibidea bezalakoetan—, hurrenkeraren estatistikak², ordena bateko edo besteko perpausen prozesamendua burmuinean³ eta abar. Euskara SOV dela baieztatzen badugu ere, ez ditugu, esan bezala, beste hurrenkerak baztertzen, euskarak, inguruko hizkuntzekin erkatuz gero, aise askatasun handiagoa baitu perpaus barneko hitzak (azken batean, osagaiak) ordenatzeko. Hau esan nahi dugu: hurrenkera posible anitz izanik ere, badira argudio bideak baieztatzeko horietako bat oinarrizkoagoa dela besteak baino. Hurrenkera horretan perpausak subjektuarekin hasten ditugu eta tartean osagai gramatikalak sarturik, aditza amaierara eramaten dugu⁴.

² Estatistiken kontua eztabaidatua izan da. Gai honetaz, besteak beste, Rudolf de Rijk (1969) mintzatu da. Bittor Hidalgok (1994) zalantzan jarri ditu Rudolf de Rijken emaitzak. Geroago K. Erdociak (2006a: 65) erakutsi du bere tesian Hidalgo ez zebilela zuzen, batez ere O kategoria objektu zuzenari deitzen baitzaio eta ez, Hidalgok egiten duen gisan, aditzaren ondotik datorren edozein osagai sintaktikori. Horrek aldatzen ditu emaitza estatistiko guztiak. L. Pastor eta I. Laka (2013) ere mintzatu dira gai honetaz. Nolanahi ere, gaurko testuetan, egitura sinpleenetan bederen, Andreak gizona ikusi du (SOV) bezalako esaldiak hamar aldiz gehiago ageri dira Gizona andreak ikusi du (OSV) baino, eta hiru aldiz gehiago Andreak ikusi du gizona (SVO) baino, EHUko Euskara Institutuak egin dituen azterketen arabera (http://corsyntax.ametza.com/cas).

³ Hemen honako lan hauek aipa daitezke: Erdocia et al. 2009; Laka et al. 2009; Laka & Erdocia 2012; Laka et al. 2012; Laka 2012 eta Erdocia et al. 2012.

⁴ Altubek (1930) eragin handia izan du, eta haren arauak zurrunegi ezarri izan dira askotan. Euskal hitzen hurrenkera, batez ere perpaus luze eta elkartuetan, ez dator bat askotan perpaus bakunetako hurrenkerarekin.