Euskaltzaindiaren adierazpenak (1976-2022)

Nafarroako Parlamentuaren egoitzan, 2018ko irailaren 12an

Parlamentari jaun-andreak, agur:

Gaian sartu aitzinetik, agerraldi honetan ordezkatzen dugun Euskaltzaindiaren izenean, eskerrak eman nahi dizkizuegu Nafarroako Parlamentuan Euskarari buruzko Foru Lege berri bat egiteko sortu duzuen batzorde bereziagatik eta, horretaz gain, Euskaltzaindia batzorde honetan parte hartzera gonbidatzeagatik.

Atariko gisa

Euskaltzaindia euskararen akademia da, Nafarroako Foru Diputazioaren eta Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako foru-aldundien babespean 1918ko urrian sortu eta 1919ko urrian eratu zena. Beraz, 100 urte betetzera doan erakundea da. Eta, horrekin batera, aurten euskara batuaren edo estandarraren aldeko erabaki garrantzitsua hartu zeneko 50. urteurrena da. Jadanik jakina den bezala, datorren hilabetean hasi eta 2019ko urriaren bitartean, bai mendeurrenaren, bai 50. urteurrenaren ospakizunetarako ere, antolatu den ekitaldi-programa interesgarri baten bezperan gaude.

Akademia sortu eta zenbait urte geroago, frankismoa amaitutakoan, 573/1976 Errege Dekretuaren bidez, Euskaltzaindiari Euskararen Errege Akademia izaera (Real Academia de la Lengua Vasca) aitortu zitzaion. Bere jarduera akademikoaren eremua Hego Euskal Herriko Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroa dira, ondotik bi autonomia-erkidego bilakatu direnak. Bi erkidego horietan, hizkuntzari dagokionez, Euskaltzaindia da instituzio aholku-emaile ofiziala (Euskal Autonomia Erkidegoan, 3/1979 Autonomia Estatutuaren Lege Organikoaren 6.4 artikuluaren arabera, eta, Nafarroako Foru Komunitatean, Euskarari buruzko 18/1986 Foru Legearen 3.3 artikuluaren arabera). Ipar Euskal Herrian ere Euskaltzaindia izanen da instituzio aholku-emaile ofiziala. Hala onartuko da bihar, irailaren 13an, euskararen aldeko hizkuntza-politikaren eskumena duen Euskal Hirigune Elkargoak Euskaltzaindiarekin sinatuko duen hitzarmenean.

Aipatu dugun 573/1976 Errege Dekretuak, Euskaltzaindiaren zeregin nagusiak bi ataletan banatzen ditu: 1) Iker Saila eta 2) Jagon Saila.

– Iker Sailaren helburua hizkuntza lantzea, ikertzea eta arautzea da, saila osatzen duten hiztegigintza, gramatika, dialektologia, onomastika, literatura… batzordeen eta hainbat egitasmo eta lantalderen bidez, hiztunek erabiltzeko moduko hizkuntza lantzea eta euskararen erabilerari buruzko aholkuak eta arauak ematea [Dekretuaren 1. artikuluaren a), b), c), d) eta j) atalak].

– Jagon Sailari egokitutako xedeak euskararen estatus sozialaren alorrekoak dira, besteak beste, «hizkuntza-eskubideak zaintzea, euskararen erabilera sustatzea eta hizkuntza denen komunikabide izan dadin lan egitea». [Dekretuaren 1. artikuluaren e), f), eta g) atalak].

Euskaltzaindiak Nafarroako Foru Komunitatean izandako parte-hartzea

Euskaltzaindia bere sorreratik eta, bereziki, 1976ko Errege Dekretuaz geroztik, arduratsu jokatzen saiatu da egokitu zitzaizkion eginbeharrak betetzen. Alde batetik, euskara landu, ikertu eta arautzearen ondorioz hizkuntzaren kalitatea bermatzen eta, bestetik, euskararen estatusa babesten, Jagon Sailari egokitutako berariazko arduren bidez (hots, aipatutako «hizkuntza-eskubideak zaintzea, euskararen erabilera sustatzea eta hizkuntza denen komunikabide izan dadin lan egitea»). Nafarroako Foru Komunitateari dagokionez, zeregin horietan erantzukizunez jokatzeaz gain, kezka bizia ere agertu izan du. Hala egiaztatzen dute, besteak beste, Akademiak egin dituen adierazpenek. Izan ere, 1976az geroztik plazaratu dituen 54 adierazpenetatik 21 Nafarroari dagozkionak dira.

Horietatik 4 parlamentu honetan onartutako lege edota erabakien ondorioz sortutakoak. Honako hauek, hain zuzen ere:

– 1979an. Ikusirik, Junta Superior de Educación zelakoaren bidez, ez zela kudeatu nahi izan nafarrek gogotsu espero zuten elebitasun dekretua eta, horren ondorioz, Foru Komunitatea dekretu horretatik kanpo gelditzen zela, Euskaltzaindiak Nafarroako Foru Parlamentuari eta Foru Aldundiari eskatu zien beren jarrera hainbat lasterren agertu eta nafarren hizkuntzaren alde beharrezkoak ziren neurriak hartzeko.

– 1982an. Ikusirik, Foru Hobetzearen Legearen 9. artikuluak euskarari diskriminaziozko tratamendua eman ziola eta, beste inon ez bezala, gure hizkuntzaren lur eremua zatitu egiten zuela eta, ondorioz, ukatu euskara Nafarroa osoaren eta nafar guztien eta bakoitzaren ondasuna dela.

– 1985ean. Nafarroako Euskararen Legearen aurreproiektuaren aitzinean. Ikusirik, gainerako beste erkidegoetako hizkuntza-politiketan ez bezala, Foru Komunitatea hiru eremutan zatitzen zuela eta, horrenbestez, lege proposamen horrek oraindik gehiago estutu eta mugatzen zituela Espainiako Konstituzioaren 3. artikuluak eta Nafarroako Foru Hobetzearen Legearen 9. artikuluak jarritako euskararekiko baldintzak, hain zuzen ere, irizpide geografikoa eskubide pertsonalen gainetik jartzen zuelako.

– 1994an. Nafarroako Parlamentuaren aitzinean salatu zuen, Euskarari buruzko 1986ko Foru Legeak gure hizkuntzari irakaskuntzan, administrazioan eta hedabideetan markatzen zizkion eremu mugak zabaldu ahal izateko aukera galdu izana, alderdi politikoen alderdikeriak zirela medio. Aldi berean, gogorarazi zien euskara, nafar guztien ondarea denez gero, iritzi eta ideologia guztien gainetik eta alderdikeria guztietatik kanpo utzi behar zela.

Gainerako 17 adierazpenak ez dira zuzenean parlamentu honi dagozkionak; bai, ordea, hemen onartutako 18/1986 Foru Legearen ondorioz sortu diren egoerei dagozkienak:

a) Adierazpen horietako hamarren bat sortu dira Nafarroako Gobernuak hartutako erabakiengatik, batik bat, Euskararen Legearen aplikazio edota garapen gisa ezarri izan dituen neurri estu eta murriztaileengatik. Laburbilduz, honako hiru multzo hauetan sailkatzen ahal dira:

– 2000. urtean Nafarroako Gobernuaren presidenteari egindako eskaera, eraberritutako Hizkuntza Politikarako Zuzendaritzak Foru Komunitateko hizkuntza-legeria bere edukian eta espirituan bete eta nafar guztien hizkuntza-eskubideak berma zitzala erregutuz, eta, ondotik, 2001. eta 2003. urteetan egindakoak, aditzera emanez 372/2000 eta 29/2003 foru dekretuek, 1986ko Foru Legea garatu beharrean, murrizteko neurriak ezartzen zituztela.

– 1991., 1997., 1998., 2006. eta 2011. urteetan Nafarroako Gobernuari zuzendutako eskaerak, FMko irratien lizentziak banatzeko deialdietan Euskararen Legearen 27. artikuluak dioen « euskarak gero eta presentzia handiagoa izan dezan sustatzea» eta horretarako «planak gauzatzea» kontuan ez hartu izanagatik, eta ondorioz, esleipen guztietan euskarazko irratia baztertu izanagatik; bai eta 2009. urtean egindakoa, Iruñerrian hogei urtez euskaraz emititzen ari zen irrati bakarraren antenaren kokapena zela-eta ustezko arazo teknikoa bideratzeko laguntzarik ez emateagatik.

– Nafarroako Gobernuari igorritakoa, 2012. urteko aurrekontuetan, Euskaltzaindiari % 41,3ko beherakada aplikatu izanagatik.

b) Beste 6 adierazpen bestelako erakunde batzuei eta Espainiako Gobernuari zuzenduak dira, hartutako zenbait erabakiren ondorioz, hala nola:

– 1986. urtean Estatuko Hauteskunde-batzordeko buruari zuzendutakoa, Nafarroako hauteskunde-paperetan euskara erabat baztertua utzi eta, ondorioz, nafarren hizkuntza-eskubideak urratzeagatik.

– 1995ean, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren aurrean aurkeztutakoa, Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiko Administrazioarekiko Auzien Salak emandako 1994/09/19ko epaian, besteak beste, baieztatzen zelako Iruñean ez zela bertan jaiotako euskaldunik.

– 1997an, Nafarroako Auzitegi Nagusiko Administrazioarekiko Auzien Salak emandako epaiagatik adierazitakoa, epai horrek atzera bota zituelako irakaskuntzaren eta administrazioren arloetarako Barañaingo Udalak euskaraz jakitea beharrezkotzat joz egin zituen zenbait lanpostu deialdi.

– 2001. urtean Nafarroako Unibertsitate Publikoko errektoretzari zuzendua, euskarazko irakaskuntza planak indartzeko eskatuz.

– Espainiako Gobernuari bidalitakoak. Batetik, 2010. urtean “Televisión sin Fronteras / Mugarik gabeko Telebista” herri-ekimenaren eskaera Espainiako Parlamentuan bideratu eta onartua izan zedin. Bestetik, 2016an igorritakoa, Industria Ministerioak emandako agindua bertan behera uzteko eskatuz; izan ere, agindu horrek Nafarroan Euskal Telebista ikustea galarazten zuen eta, horren ondorioz, nafar anitzen hizkuntza-eskubideak ukatzen, alegia, telebista Foru Komunitateko berezko bi hizkuntza ofizialetako batean ikusi nahi zuten nafarren eskubideak.

c) Aipatzekoa da azkenik, 2014-2015 ikasturte berrirako matrikulazio kanpaina ofiziala zela eta, Nafarroako gurasoei zuzendutakoa, beren seme-alabak nafar guztiena den hizkuntza eta kulturatik abiatuz, mundu zabalera begira hezi zitzaten eta, horretarako, euskarazko D ereduan matrikulatzera animatuz.

Azpimarratzekoa da Euskaltzaindiak egin dituen adierazpen guztietan argi eta garbi utzi nahi izan duela:

– Bere egitekoa Nafarroa osoaren eta nafar guztien eta bakoitzaren ondarea den euskara zaintzea eta defendatzea dela, eta eginbehar horretara mugatzen dela.

– Dagokion helburu hori lortu ahal izateko, beti aritu izan dela elkarlanean Nafarroako instituzioekin, aldian aldiko gobernuarekin alegia, baina jakinik eta argi utziz Euskaltzaindiaren egitekoa interes politiko eta ideologikoetatik kanpo eta gainetik dagoela, hain zuzen ere, politika Akademiari ez dagokion esparrua delako.

– Euskaltzaindiaren ustez, euskarak interes politikoen gainetik egon behar duenez gero, politikariei behin eta berriz eskatu izan diela euskara alderdi bakoitzaren ideologia eta komenentziaren gainetik jartzeko eta, jarduera politikoan norberaren interesak zilegi baldin badira ere, euskara alderdien arteko liskarretatik kanpo uzteko.

– Eta, azkenik, Akademiak behin eta berriz adierazi nahi izan duela lankidetzan aritzeko eskaintza eta hori izan dela bere jarrera; izan ere, xedea, euskararen beraren defentsa da eta euskara Nafarroako Foru Komunitateko gizartearen lokarri sendoa izatea.

Lankidetza horren lekuko dira, besteak beste, Euskaltzaindiak, 1989az geroztik, bere jarduera eremuko bost administrazio publikoekin, hots, Nafarroako Gobernuarekin, Eusko Jaurlaritzarekin, eta Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako foru-aldundiekin sinatu dituen hitzarmen bateratuak, eta Nafarroako Gobernuarekin 2002az geroztik indarrean dagoen aldebiko hitzarmena, hizkuntza-politikaren antolaketa eta garapenerako duen Euskarabidearen bitartez. Lankidetzaren beste bi lekuko esanguratsu ditugu, orobat, 1997az geroztik Iruñeko Udalarekin urtero sinatzen duen hitzarmena, eta foru parlamentu honekin ere lehenengo aldiz 2015eko urtarrilaren 21ean sinatu eta 2018ko martxoaren 14an berritua izan dena.

Nafarroako administrazio publikoei dagokienez, aipatutako hitzarmen horien aplikazioan gauzatzen da gehienbat Euskararen Foru Legearen 3.3 artikuluak dioena, hots, «hizkuntza-arauak ezartzeko, Euskaltzaindia izanen da instituzio aholku-emaile ofiziala, eta botere publikoek berari eskatuko dizkiote aurreko apartatuan ezarritakoa betetzeko beharrezko zaizkien txosten edo irizpenak». Hor sartzen dira bete-betean, batetik, hizkuntza-arauak eta, bestetik, hain garrantzitsua den hizkuntza-kalitatearen arloa. Gainera, kontuan izatekoa da, gobernuaz gain, beste gainerako zenbait instituziok ere, hala nola Nafarroako udal, kontzeju, mankomunitate, euskara zerbitzu eta abarrek, bai eta nafar biztanleek partikularki ere, Euskaltzaindiaren Nafarroako ordezkaritzaren bidez egiten dituzten kontsulta eta eskaerak.

Zalantzarik ez dago, Parlamentuko batzorde berezi hau orain aztertzen ari den gaia ez litzatekeela hizpide izanen orain dela 38 urte, 1980-09-15ean orduko foru parlamentu hartan, aldeko 33 botorekin eta aurkako 29rekin hartutako erabakia gauzatu izan balitz, hots, euskarak Nafarroa osoan ofiziala izan behar zuela zioena. Zalantzarik ere ez, sei urte geroago, 18/1986 Euskararen Foru Legeak mugarik gabeko ofizialtasuna aitortu izan balio Nafarroako hizkuntza propio honi, ez zirela sortu izanen 573/1976 Errege Dekretuak Euskaltzaindiaren Jagon Sailari egokitutako xedeen ondorioz (hots, «hizkuntza-eskubideak zaintzea, euskararen erabilera sustatzea eta hizkuntza denen komunikabide izan dadin lan egitea») Akademiak plazaratu behar izan dituen adierazpen gehienak, arestian ikusi ahal izan dugun bezala, nafarren hizkuntza-eskubideak ukatzearen edota ez errespetatzearen ondorioz sortuak izan baitira.

Aitzina begira

Aipatutakoez aparte, badira egin nahi den aldaketaren alde mintzo diren beste oinarri sendo batzuk. Horien artean Espainiako Konstituzioa, Eskualdeetako edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna eta Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia.

a) Espainiako Konstituzioaren 3. artikuluak dio Estatuko hizkuntza mota guztiak kultura-ondare aberatsa diren aldetik, hizkuntza ofizialak izanen direla dagozkien autonomia-erkidegoetan eta errespetu eta babes berezia izanen dutela. Ezaguna den bezala, ildo horretatik abiatuta, gaztelaniaz gain, beste hizkuntza propioa duten gainerako autonomia-erkidego guztietan ofizialtasuna lurralde osoan ezarri zen, eremukako inolako mugarik gabe.

b) Eskualdeetako edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutunak 7. artikuluan ezartzen dituen helburu eta oinarriek honela diote: «Hizkuntzok erabiltzen diren lurraldeetan […] ondoko helburuak eta printzipioak izango dira aldeen politika, legeria eta jardunaren oinarri»:

– «Eskualdeetako edo eremu urriko hizkuntzak aitortzea, kultura-aberastasunaren erakusle dira» (a puntua).

– «Eskualdeetako edo eremu urriko hizkuntzetako bakoitzak hartzen duen geografia-eremua errespetatzea; hala, beraz, administrazio-zatiketak, lehendik hor zeudenak nahiz berriak, ez dira oztopo izango eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza hori sustatzeko» (b puntua).

– «Bitartekoak jartzea eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza hitz egiten den eremu batean bizi baina hizkuntza hori hitz egiten ez dutenen esku, nahi izanez gero hizkuntza hori ikas dezaten» (g puntua).

c) Konstituzio Auzitegiaren etengabeko jurisprudentzia, hizkuntza koofizialen arloan legegintza-erregulazioaren inguruari dagozkionak ezarri dituena. Orobat, nabarmentzekoak dira, besteak beste, ekainaren 28ko 31/2010 epaia eta, ez hain aspaldi, eman zituen uztailaren 4ko 88 eta 89/2017 epaiak, bi hizkuntza koofizial dituzten autonomia-erkidegoetan —Nafarroa ere hala da— eskumen-esparrua ezartzeari dagokionez.

Orain arte aipatutakoen ildotik, argi ondoriozta daiteke, beharrezkoa dela Nafarroako Euskarari buruzko Foru Legea berritzea. Parlamentu honek erabaki beharko du zein neurritan, betiere begi-bistan izanik, Nafarroako Foru Komunitatean euskara bizi harremanetarako eta kultura- eta gizarte-komunikaziorako tresna izateko eskura jarri behar diren aukerak.

Aipatutako legeriaren aitzinean, ez dirudi inork zalantzan jar dezakeenik zenbait printzipio, hala nola euskara gure foru komunitateko kultura-ondaretzat jotzea, ondare horren jabe diren nafarren hizkuntza-eskubideak bermatu behar izatea, edo euskara historikoki baztertua eta gutxiagotua izan den heinean, hura erabili eta sustatzeko neurriak hartu behar izatea. Hauek aitortzea eta berauek lortzeko beharrezkoak diren baliabideak ezartzea botere publikoen betebeharra da. Euskaltzaindiari dagokio, ordea, printzipio horiei erabateko sostengua eman eta bete daitezen botere publikoei galdegitea. Hortaz, Euskaltzaindiaren eskumenetik kanpo geratzen dira botere publikoek jarri beharreko baliabideak, markatu beharreko egutegiak, neurrien erritmoak, etab. Dena dela, onuragarri litzateke neurri horiek guztiak interes jakin batzuen edo unean uneko abagune edo aukera politikoen gainetik jartzea. Hori da, hain zuzen, nafarrak ordezkatzen gaituzuen parlamentu honetako kide zareten eta botere legegilea osatzen duzuenon eskumena. Zuei dagokizue, bada, Nafarroan 1982az geroztik onartutako legeen ondoriozko egoera aztertzea eta hartu beharreko neurriak erabakitzea eta prozedura egokiak ezartzea.

Dena dela, guztien gainetik, eta hasieran esan bezala, Euskaltzaindiaren izenean zorionak eman nahi dizkizuegu euskarari buruzko foru lege berri bat egiteko xede duen batzorde berezi hau eratzeko hartutako erabakiagatik.

Parlamentu honi dagokio Nafarroako hizkuntza-politika erabakitzeari eta garatzeari sostengua ematen dion legea ezartzea, eta hori da, hain zuzen ere, ondoriorik izan ez zuen 1980ko irailaren 15eko erabakiarekin egin ahal izan zuena eta, bereziki, 18/1986 Foru Legea onartzearekin egin zuena. Hala ere, legea garatzeko jarraian onartzen diren dekretu, agindu, ebazpen eta arauak erabakigarriak izaten dira, eta jakina da dokumentu horien bitartez legearen benetako muina gutxieneko edukietara murriztu edota saihesten ahal dela.

Horrelakorik gerta ez dadin, premiazkotzat jotzen dugu Parlamentuak onartutako legea oso zehatza izatea, haren garapena ahalik eta hobekien bermatu ahal izateko, betiere, euskararen normalizazioan aurrerapausoak emateko, azken batean, hura aplikatzeko ondotik hartzen ahal diren arauek (foru dekretuek, foru aginduek, ebazpenek eta abarrek) ez dezaten legea bera itxuraldatu.

Gure ustez, parlamentu honen erabakiz onartutako legeak oinarrizko printzipiotzat hartu beharko luke euskara Foru Komunitate osoaren berezko hizkuntza eta ondare kulturala dela eta, hortaz, nafar guztiena. Horregatik, egun indarrean dagoen Euskarari buruzko Foru Legeak ezarritako eremukako banaketa hori iraganeko ikusmolde baten kutsua besterik ez da, gaur den egunean inolako zentzurik ez duen giza harremanen eta hizkuntzaren iritzi estatikoa erakusten duena. Mugikortasuna eta dinamikotasuna dira, ezbairik gabe, bai egungo bizimoduaren, bai hizkuntzaren beraren ezaugarririk nabarmenenak; atzera egiterik ez duen errealitatea eta, egunetik egunera, etengabe eta indar handiagoz aurrera egiten segituko duena. Begi-bistakoa da egungo bizimoduan hizkuntza ezin dela, inondik ere, parametro estatikoetara mugatu. Hori dela eta, lege berriak honako printzipio nagusi hauek bermatu beharko lituzke:

– Euskara Nafarroa osoaren eta nafar guztien eta bakoitzaren hizkuntza denez gero, euskararekiko nafar guztiek duten eskubidea, berdintasuna eta askatasuna bermatzea.

– Euskara berreskuratzeko eta garatzeko babesa Nafarroa osoan. Horretarako, argi eta garbi ezarri beharko lirateke euskara sustatu eta erabiltzeko baliabideak, euskara jakin eta erabiltzeko neurriak eta, aldi berean, erabat saihestu, hizkuntza dela-eta izan daitezkeen diskriminazioak.

– Euskararen ikaskuntza eta erabilera bermatu behar dira, herritar bakoitzak hautatzeko duen eskubidea errespetatuz. Beste edozein hizkuntza bizi bezalaxe, euskara ere hizkuntza dinamikoa da eta, beraz, bizitzarako komunikazio tresna behar du izan, hala kultura- nola gizarte-komunikazioan.

– Foru Komunitatean gaur den egunean indarrean dagoen eremukako zatiketa linguistikoa alde batera uztea, horietarako guztietarako oztopo eta eragozpen besterik ez baita.

– Argi uztea euskara, hizkuntza ofiziala izateaz gainera, Nafarroako eta beste lurralde batzuetako hizkuntza berezkoa dela, eta, orobat, beste lurralde horiekin euskararen arloko gai komunetan lankidetza egokia antolatu behar dela.

– Hizkuntzaren etorkizunerako erabakigarriak diren erabilera-esparruak finkatzea, nafarrek euskara erabiltzeko duten eskubidea bermatzeko. Hartara, esparru horien artean daude administrazio publikoa, justizia administrazioa, dokumentu publikoak, erregistro publikoak, kontsumitzaile eta erabiltzaileei emandako informazioa eta publizitatea eta, orobat, euskararen erabilera esparru sozioekonomikoan ere sustatzea.

– Euskara erabiltzeko printzipioa, kalitatezko euskaran oinarritua eta komunikazio testuinguru bakoitzari egokitua, betiere Euskaltzaindiaren irizpideei jarraikiz, Euskaltzaindia arlo honetan kontsultarako instituzio ofiziala baita eta, aldi berean, berretsiz Akademiak hizkuntza arloan duen aginpidea.

Hau da batzorde berezi honek egindako gonbitari erantzunez, modu orokorrean eta laburki, Euskaltzaindiaren ordezkari gisa atsegin osoz azaldu nahi izan dizueguna. Hartara, berretsi nahi dugu Euskaltzaindiaren prestasun osoa Nafarroako Parlamentuko batzorde berezi honetako lanetan elkarlanean aritzeko eta, horretarako, behin eta berriz baliatu nahi ditugu azken urte hauetan sinatu ditugun hitzarmenak.

Esker mila zuen arretagatik.

Sagrario Aleman eta Andres Iñigo

(Euskaltzaindiaren Azkue Biblioteka eta Artxiboa)