Leku-izenak

(...)
Gorago aipatu den Ilurdo pertsona-izenari dagokiola Illurdoç eta Illurdoiz- patronymikoak ere agertzen dira, Seniore Beila Illurdoç (1066 urtea, Leire. f. 266, ikus R. Ciérvide, FLV, 28 [1978], 87 orr.), loco quem dicunt Garsea Illurdoizteguia, L. Michelena-k aipatua, Apellidos vascos. 3ª ed., San Sebastián 1973, nº 554, XIII-garren mendea, Irache. Nafarroan Yllurdoz toponymoa agertzen da anthroponymiatik heldurik, (1366 urtea, PN-XIV. F.Sang., 467 orr.), Val d'Ezteriuarr-en, geroago Ilurdoz erara izkribatu izan dena. // Formazioaren aldetik badirudi aurreko aldean agertzen den Ilur- elementua Aquitania-ko izkrizio zaharretako llvrberrixo typoko protoeuskarazkoekin konpara litekeela nolabait, CIL XIll, 23. Baina oraingoz ez dugu hemen sakonduko bide hori. // Berrekailuari dagokionez ikus bizar, ezker, zabar, eta abar, hitzek zenbait kasutan gibelean daramaten -do: // Bizardo [...] Ezkerdo [...] Zabardo.
(...)

(...)
En relación con el nombre de persona llurdo mencionado arriba aparecen también los patronímicos Illurdoç e Illurdoiz-: Seniore Beila Illurdoç (año 1066, Leire, f. 266, véase R. Ciérvide, FLV, 28 [1978], p. 87), loco quem dicunt Garsea Illurdoizteguia, citado por L. Michelena, Apellidos vascos, 3ª edición, San Sebastián 1973, nº 554, siglo XIII, Irache. En Navarra aparece el topónimo Yllurdoz procedente de la antroponimia (año 1366, PN-XIV, F.Sang., p. 467), en Val d'Ezteriuarr, que más tarde se ha escrito como Ilurdoz. // En lo que se refiere a su formación parece que el segmento llur- del comienzo podría compararse de alguna manera con elementos protovascos del tipo IIvrberrixo de inscripciones Aquitanas antiguas, CIL XIII, 23. Pero de momento no profundizaremos aquí por esa vía. // En relación con el sufijo véase el elemento -do que llevan añadido en algunos casos palabras como bizar, ezker, zabar, etc., 'barba', 'zurdo', 'desaliñado'. // Bizardo [...] Ezkerdo [...] Zabardo.
(...)

(...)
Las oclusivas sonoras, empleando este término en el sentido limitado que más abajo se indica, se conservan por lo general, tanto en posición inicial como en interior de palabra: // Γέβαλα (Ptol.), actual Guevara, Guebara (Ál.). // Heredia (Ál.), doc. Deredia, Heredia < herediu, pl. heredia. Cf. también Δηούα (Ptol.), actual Deva, río y población en Guip. // Como es sabido, lo que llamamos oclusivas sonoras se realizan como oclusivas o espirantes, según la posición, con una distribución muy parecida a la del español de hoy. La pronunciación fricativa de la b está claramente descrita por Oihenart a mediados del siglo XVII. // No hay indicios que apoyen la presunción de que el vasco medieval distinguiera entre -b- oclusiva y -u- (-v-) fricativa como el cast. de aquella época. En los documentos se emplean casi indistintamente las dos letras (Zabal- y Zaval-, Ibar- e Ivar-, -barri y -varri, etc.), lo que parece probar que no había más que un fonema y que la realización corriente de este en posición intervocálica era una fricativa
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa. Harana] Izen hau gehienetan oinarriari zuzenean loturik edireten dugu: Arrizutagarana (Eslaba), Baltsarana (Ezporogi), Dorretarana (Eslaba) Lakuarana (Galipentzu), Leatxearana (Moriones)… baina leku-denborazko genitiboaren laguntza duela ere agertzen da: Garandako harana (Galipentzu), Zalduako haran handia (Eslaba)… Beste batzutan bi modutara azaltzen da: Epaizaran / Epaizko harana (Eslaba), Lakuarana / Lakuko harana (Galipentzu)… Interesgarria da, harana aztertzerakoan, honen eta bere sinonimoa bide den ibarra-ren arteko berdintasun-desberdintasunak finkatzea, edo behintzat finkatzen saiatzea. Izan ere, gai honetaz arduratu diren autoreek ez dute argitasun handirik atera, eta bion arteko aldea agertarazten saiatu direnean ez dute asmatu. Julio Caro Baroja, adibidez, honela mintzo zaigu haran eta ibar-ez [HGPV, 125. or.]: "«Valle» en vascuence, «aran» o «ibar», parece ser entidad que está por encima, hasta cierto punto, de otras divisiones, como, por ejemplo, la navarra de «cendea»…" Orri azpiko ohar batean bien arteko aldea zehazten saiatzen denean honela diosku: "«aran» parece ser el valle de montaña ante todo: «ibar» parece un valle fluvial o vega mas frecuentemente. En Alava «ibarra» es voz que sale con frecuencia en escrituras de los siglos XVII, XVIII y XIX" Gure ustez autore honek ez du asmatu, erreferentzi-puntutzat gure alderdiko toponimia hartzen badugu behintzat, Oibar aldean haran-ak bakarrik mendiko bailarak ez direlako. Aitzitik, toki zelai eta lauetan azaldu ohi dira (ez beti, jakina), erreka baten inguruko eremua adierazten dutelarik. Ibar, beste alde, Galipentzun baizik ez da azaltzen, huts-hutsa (Ibarra), zabala lagun duela (Ibarreko zabala), edo eta, aski bitxia dirudiena, harana-rekin batera (Ibarreko harana). Kasu honetan Ibarreko harana eta Ibarreko zabala-k Ibarra-ko errekaren inguruko alderdia ematen dute aditzera, lehenak bailara, eta bigarrenak bailara horren zabalgunea. Aintzakotzat Nafarroako bailaren izenak hartzen baditugu ere ez dirudi Caro Barojak proposatzen duen bereizketa egokia denik. Esaterako, Bertizarana-n bada erreka, Esteribar-en bezal-bezala, eta ez dugu uste lehen hori bigarren hau baino askoz menditsuagoa edo goragokoa denik. Egia da Aranguren-en erreka txar batzu besterik ez dagoela, baina Ibargoiti-koak ere ez dira izugarri horietakoak. Azken bailara hau, bestalde, lehen hori baino gorago dago, izenak berak adierazten duenez, eta hortaz ez dugu uste Caro Barojaren aipatu ustea ontzat har daitekeenik. Mitxelenaren arabera haran Iparraldeko tradizioan orokorra da (baina ez zuberoeraz), eta Hegoaldeko literaturan adibide bakan batzu besterik ez dugu, Azkue arte. Honen hiztegia argitaratzearekin ordea, ohizko bilakatu bide zen mugaz honaindian ere [OEH]. José María Satrústeguik argitara eman dituen Mitxelenaren eskutitzen artean bada ohar bilduma moduko bat [FLV, 54, 1989, 243-275. orr.], eta bertan hizkuntzalari ospetsua zena le(i)ze eta osin-en arteko aldea zehazten ari delarik haran eta ibar-en arteko desberdintasunaz ere mintzo zaigu, bidenabar: "Casi seguramente, le(i)ze y osin no eran sinónimos (aún ahora, creo, cuando se habla de simas profundas en el agua no se emplea más que osin y Azkue añade, dato que no he podido confirmar, que osin es «mar» en Iciar). Del mismo modo que, aunque esto es más dificil de probar, haran e ibar no significaban ambos «valle» a secas". Hemen garbi ikusten da haran eta ibar ez direla osotara elkarren adierakideak, baina ez, ordea, aldea zertan datzan. Ura izatean edo ez izatean agian?, hau da, errekarik izatean edo ez izatean? Zernahi gisaz, eta esan bezala, gure alderdian kasu batean ez beste guztietan haran dugu toponimian, eta seguru asko hau izanen zen hizkera arrunteko hitza. Hortaz, haran Iparraldean ezezik, Hegoaldean ere (Ekialdean bederen) erabiltzen zela ondorioztatu beharko dugu [Toponimian agertu arren eguneroko hizkeran ibar, bailara edo beste zerbait erabil zitekeen, halaz ere. Larrasquetek, adibidez, honela hitz egiten digu aran-ek Zuberoan duen presentziaz: "inconnu aujourd'hui, mais conservé dans les noms de pays, de maisons, de familles" (OEH-n aipatua). Lhandek ere antzeko zerbait diosku DBF-n, baina oraingoan Iparraldeko hiru euskalkiak aintzat harturik: "val, vallon. Le mot se conserve surtout dans les noms propres: Aranburu, Aranederr, etc."].
(...)

(...)
Nombres que hacen referencia a la situación de la localidad o son descriptivos (…) Descriptivo es Olatzagutia, reducido a Olazti en el uso oral vasco, de olatza (< ola 'cabaña') más sufijo -tza locativo, más gutia 'pequeña'; es algo así como 'la pequeña majada'. Oibar, Aibar en castellano, tiene como segundo elemento ibar 'valle', común en toponimia: Erroibar, Esteribar, Ibargoiti, Olloibar… Oibar es un topónimo que se repite, lo que hace pensar que se trata de un apelativo que posteriormente se lexicalizó: Oibar (despoblado de Pueyo), Oibar (topónimo de Eraso, en Imotz), Oibar (Zubieta, Iñigo, 1996, 402-403)…
(...)