Euskaltzaindiaren Hiztegia

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

Hauek dira EEBSn xi lematizatuak: J.A. Arkotxa ("Apallu: [Arriturik] Zer? Zer gertatzen dek? / Ezti: [Ixiltzeko adieraziz] Xiiiiiii!!!"), I.M. de Lezea 2 ("Kirkil: Ikusi duzu inoiz iratxo bat betaurrekoekin? / Lorea: Ene nolakoa zaren!!! / Kirkil: Xxxxi! mmmm... sua usaintzen ari naiz... bai! han dago kea! goazen...", "Lorea: Hauxe da. Honekin arrantzarako kainabera bat!!! / Kirkil: Zertarako da? / Lorea: Xxxxxi! Mutila lamiarekin hizketan ari da").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

xi : HiztEn (alfabeto grekoko hamalaugarren letra, euskarazko x-ren baliokidea) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

xi : PMuj DVC (yerno) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, HiruMila, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, HaizeG BF, Casve EF, DRA, Lh DBF.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Forma onartzeko eragozpenak aipatu ditu lantaldeak

Testuetan jaso den onomatopeiari ez dagokio hiztegi-sarrerarik; alfabeto grekoko letraren izena, berriz, besteekin batera berrikustekoa da.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

alfabeto grekoa.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

jibarta 1, Izt C (zerrenda batean, "Izurda, Dhelphin; jibarta, Lamia, Feteter).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

xibarta 8, Balea eta euskaldunak ("Xibarta, balea kantaria [...] Xibartak, balaenopteridae multzoan kokaturik badaude ere, badituzte ezaugarri asko zereekin alderaturik izateko [...] Xibarta emeki dabilen balea dugu eta ikusgarria da benetan [...] Azkeneko urte hauetan, xibartak jauzitan ibiltzeko duen gaitasun bereziak, intrigatu egin ditu ikertzaileak [...] XVIII. eta XIX. mendeko balenzaleek ezaguna zuten jokamolde hori, eta izena ere jarri zioten: Hausketa. Hausketa da, xibartak egin ohi dituen izugarrizko jauzia [sic], itsas gainetik hegan egiten [...] Nola konpontzen da xibarta, hain pisu itzela izanda [40.000 kg. inguru], horrelako jauziak egiteko? Gaur dakigunez, xibarta [sic] gero eta abaila handiagoa hartzen du itsasgainaren azpitik dabilenean"; "Hurrengo orrialdean agertzen den xibartak, abiada handia hartuz gero, atzeko hegatsa beherantza makurtu du").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

jibarta : LurE (Megaptera novaeangliae edo Megaptera nodosa); xibarta : Euskalterm 1 (xibarta balea sinonimoarekin), HiztEn (Megaptera novaeangliae); xibarta-bale : LurE (Megaptera novaeangliae) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50,

Sektore jakin bateko informazioa

Ik. Izendegia: xibarta (balea): Megaptera novaeangliae. / Ik. Izendegian xibarta (balea) fitxaren hustuketa: jibarta : Azkue DVEF; xibarta : Guía de campo de los mamíferos salvajes de Europa Occidental, Zendoia-Sakana Animali mundua; xibarte : Aramendi Animali mundua.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

jibarta : DRA (pez grande, negro, salta mucho, su espinazo es como el codaste de la lancha), PMuj DVC (narval: cetáceo); xibarta : ElhHizt (Zool. ballena xibarte Megaptera novaeangliae), EskolaHE (xibarta-balea: Zool. Megaptera novaeangliae), PMuj DVC (narval: pez) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, HiruMila, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: xibarta-bale / ElhHizt: + / EskolaHE: xibarta-balea

Maileguen egokitzapen sistematikoa

j-/x-.

Kategoria

iz.

Landare eta animalien taxonomi izena

Megaptera novaeangliae.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ik. EArauak 57: "Euskalkia izendatzeko zuberera da gehien erabiltzen dena eta hori da Akademiak hobetsia; xiberera eta antzekoak zilegi dira, baina euskara jasotik at".

Euskaltzaindiaren Arauak

h. zuberera.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ik. zuberera.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ik. EArauak 57: "Herritarra zuberotar da (...) Xiberotar eta antzeko aldaerak maila dialektalean erabil daitezke".

Euskaltzaindiaren Arauak

h. zuberotar.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ik. zuberotar.

Euskaltzaindiaren Arauak

Adkor. g.er. 'zidorra'.

Lexemen erregulartasuna

-x-/-z-.

Mailak

Adkor.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

zidor.

Euskaltzaindiaren Arauak

xifritu, xifri, xifritzen. Ipar. da/du ad. 'kezkatu, larritu, bere onetik atera'.

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

xifritu, xifri, xifritzen.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

kezkatu, larritu, bere onetik atera.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Izen propiotikoak.

Arlo semantiko sistematikoki osatzekoak

Izen propiotikoak.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: XIKIN (B ap. A; -kh- BN-ciz, Sal ap. A; VocBN, H). (Forma con palat.). a) "Sale. Ce mot s'applique à une personne ou à une chose petite et sale" VocBN. "Forme diminutive [...]. Haur xikhina, enfant malpropre. Zoaz hemendik xikhina, allez-vous d'ici, petite sale" H. "Sucio" A. Musu, jasta, murtxa, milika, ausiki, xurga, hunki, pereka, tinkatze, borroka, kutsatze bitxi bezain xikin. JE Bur 110. Bere galtza ederrak dena ixtil eta lohi dituela. [...] jo eta zafra emaiten da hor, ziliporta khentzen! [...] Ixtil xikinak ez nahi joan! Barb Sup 46. b) Vil, despreciable. Haurra baino haurrago [izan niz], ez ohartzeko lapur xikin batzuen lehia gaixtoari. JE Ber 25. Euria zen. Euri xikin bat txirtxirika. Herr 7-5-1959, 4. Zirto batzuk irria jaliko dautzute... Irri mehar xikin bat, edo berdin larri bat. Herr 1-3-1962, 4. Hozkia ematen dit esaldi honetan sumatzen dudan kristau xikiñen konpasio nazkagarri honek! PPer Harrip 70. Burua eta bihotza tipiegiak eta xikinegiak dira: pentsamenduaren hunkipen eta huskeria batzuk baizik ez dituzte berenganatzen. Ib. 49. Irria, moral xikiñez betetako presak izaten duen sangragera baizik ez da. Ib. 74.

xikin 12: Elkar 10 (“Hik esandakoari kasu egin behar badiot, beraz –nola esan dakioke emakume bati tonu despektiboan “heuretzat hire odol xikina!”?–, neska berbaz txarto tratatu eta berbaz bortxatu huen”), Berria 2 (“Baina historia xikinen bat edo, behintzat”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

xikin 11: Herria 3 (“Holako bi jotzaile dituztenak aitzinean, eta alderdia gainerat, lan haundia dutela egiteko! Bestalde, Xubero gain hartan, aroa xikin eta hantxet elurra, apirileko haizea ere latza eta bipila, beharrik, egin baitzuten trinket bat gain hartako larraintarrek, dena den!”), Patziku Perurena 6 (“biño barren barrengo inbidi xikin batek ez lizuke nere nobleza muttur ori sumatzen ere utziko, ta obeko dut ixiltzea”), Koldo Izagirre 2 (“Nik ere ez nekien nola erantzun, ez neukan nahikoa haize oraindik neure burua idazletzat aurkezteko eta milaka lantxo xikin egin behar nituen idaztearren, idazlea izan nahi nuen”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Erabilia da, eta jasotzekoa, sarrera gisa, Adkor. markarekin.

Mailak

Adkor.

Txostenaren laburpena

Ik. txilin.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

xilintxa 18 aldiz agertu da, IE (Laph, JE 3, Barb 11, Etcham 1, Zub 1, Ardoy 1); xilintx behin (Ox); xilintx(a) erabakigaitza da 9tan (EZ 1, Barb 8); xilinta behin (Barb); txilintxa 3 aldiz (Or: txilintx-ots, txilintxa-ots, txilintxa-soñu).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

ager. banakoak dira: txilintx (Larregi); txilintx(a) (R.M. Azkue); xilintx(a) (Etxamendi).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txilintxa : Euskalterm 3; xilintxa : HiztEn-LurE.

Jatorrizko forma

(t)xilina, xilintxa.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. 'txilina'.

Erabileremu dialektala

Ipar. batez ere.

Txostenaren laburpena

ik. informazioa s.u. xilkoheste.

Forma onartzeko eragozpenak aipatu ditu lantaldeak

Iparraldekoek esango dute zein forma eta leku dagokion, zil eta zilbor lehen itzulian arautuen ondoan.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ik. OEH argitaratuan txilko sarrerako txilko-ertze azpisarreran "cadena del ombligo que se corta al recién nacido": Izeta BHizt2 ("Xilkoertzetik gaizki dabille"); eta hor xilko : Harb, Mong, Echn (Kt 7,2 — Dv xilkho, Ker zilla), Barb, JE, Lf, Herr 1960 (eta Larz, Izeta); zilko : Zerb.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

xilko 2: Enbata ("Baina gizartean ere zenbat eta zenbat ez da, ez baitute beren xilkoa baino haratago ikusi nahi?"), Lf Murtuts ("ardi-gasna, kafe eta kafe-ondoko orduan gauza arradoa baitzen... segur Karlosek ez zukeen xilkoan hotzik").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

xilkoheste : Euskalterm 1 (zilbor-heste sinonimoarekin) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

xilko-heste : HiruMila (cordón umbilical); xilko-ertze edo xilko-este : PMuj DVC (cordón umbilical); xilko-ertze : Lh DBF (xilkho-ertze: cordon ombilical que l'on coupe aux nouveau-nés), DRA (L-ain; cadena del ombligo que se corta al recién nacido) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, XarHizt, Casve EF, HaizeG BF.

Zerrenda osagarriak

NekHizt: Ik. zilborreste.

Forma onartzeko eragozpenak aipatu ditu lantaldeak

a) xilko oinarria erabaki behar da lehenik (xilko / zilko auzia, alegia); b) hitz elkartuaren mugakizuna hertze izan liteke (hibridoak egiten ez hasteko); c) zilbor-heste arautuaren pareko honek ere marratxoz lotuak beharko lituzke osagaiak.

Maileguen egokitzapen sistematikoa

x-.

Txostenaren laburpena

ik. informazioa s.u. simaur.

Euskaltzaindiaren Arauak

e. simaur.

Aldaera baztertuaren ordaina

Ik. simaur.

Lexemen erregulartasuna

s-/x-/z-.

Euskaltzaindiaren Arauak

Adkor. 'zimela'.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Mailak

Adkor.

Forma baten adiera(k)

zimel.

Kategoria

izond.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

txukuna, garbia.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ximenki 4: He Gudu ("Zeruko gauzez ere ximenki zerbitza gaitezen"), Dh ("Egiazki irhigarri eta eskandalos da, debozioneari darraizkon jendeak ikhustea, edo dagozkoten baino arropa ederragoez kargatuak, edo arropak ederregiak ta baliosegiak ezpadire ere, edozein mundutar bezain ximenki aphainduak eta arrimatuak"), Zby ("Xuhurki, ta ximenki / hantxet egonikan, / Bakotxa bereekin, / eta librorikan"), Jnn SBi ("Hainitz ximenki edo garbiki zaduzkan beraz erien gelak"); eta ap. DRA, Leon Mt 2,8 ("Zoazte eta ximenki bilha zazue haurra"), Osaba in Herr 1966 ("Arbolazainak ere artatzen du bere zola, landa, arbolak, ximenki xedarratzen, behar diren ongaillu eta sendagailuak emaiten"), Othoizlari 1972 ("Berek ongi hautaturik modela, hango xixelaririk hoberenari galde egin zioten lantu zezan ahal bezain ximenki zurezko potreta bat").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

ximenki 2: Zby ("Badu bertze gozorik / gure baserritan / Xuhurki ta ximenki / antxe bizirikan, / Bakotxa bereekin / batasun anditan"), M. Dupac ("Xarmanta zen Margaita, leporaino ximenki hetsitako arropa beltz dentela xurizko ipuradunarekin").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

ximenki : HiruMila (1 aseadamente, limpiamente, curiosamente, con pulcritud; 2 curiosamente, cuidadosamente, esmeradamente), Casve EF (avec économie, soigneusement), HaizeG BF (soigneusement), Lh DBF (soigneusement, avec économie), DRA (1 aseadamente, limpiamente, curiosamente; 2 curiosamente, cuidadosamente, esmeradamente; 3 curiosamente, con adorno y delicadeza), PMuj DVC (1 pulcramente, aseadamente; 2 cuidadosamente, esmeradamente; 3 ordenadamente, metódicamente) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, XarHizt.

Atzizkien araberako erabakiak

-ki.

Kategoria

adlag.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. eta Naf. Adkor. 'zimikoa'.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Erabileremu dialektala

Ipar. batez ere.

Mailak

Adkor.

Forma baten adiera(k)

zimikoa.

Euskaltzaindiaren Arauak

Lap. eta Naf. Adkor.

Euskaltzaindiaren Arauak

Adkor. 'zimurra'.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Mailak

Adkor.

Forma baten adiera(k)

zimurra.

Txostenaren laburpena

ik. informazio-oharrak s.u. inurri.

Euskaltzaindiaren Arauak

Lap. eta BNaf. 'inurria'.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ipar.(ez Zub.) Ik. inurri.

Jatorrizko forma

(t)xingar.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. eta Naf. 'urdaiazpikoa'.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma-adieren gurutzamenduak

urdaiazpikoa (cf. txingar '7brasa'7).

Atzizkien araberako erabakiak

-ki '7okela'7.

Txostenaren laburpena

gure corpusetan ez dugu aurkitu.

Sektore jakin bateko informazioa

Elhuyar Hiztegia: xingolarrain . Beste hiztegietan (3000 Hiztegia, Casve Hiztegia I, Casve Hiztegia II, DRA, Lh DBF eta PMuj DVC) ez dugu aurkitu. Ik. Izendegiaren hustuketan arrain txingola : Lotina Peces.

Euskaltzaindiaren Arauak

Cepola macrophtalma.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-arrain.

Landare eta animalien taxonomi izena

Cepola macrophtalma.

Txostenaren laburpena

ez dugu sengle, xingle, xingli formarik aurkitu corpusetan.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

single B 2 (Erkiag BatB: "Beiak beera asi zan Nikanor, eta eskuaz adar-mutur singleari oratu eziñik (...) Aulki single bat, eta komada zaarra, bazterrean"); zengle B 3 (Ag AL: "Gure egunetako euskaldun zengle ta pinporte asko ezlitzetekez guztiz erara biziko Mendiola zan lango iauregi batean"; Ag Kr: "praka urdiñ zengle batzuei eusteko gerriko tendeltxu bat mokor gañean"; "aren arpegi zuri leunak, burutik berako oial me zengleagaz inguraturik..."); zingle B 1 (Erkiag Arran: "Untzi zingle ta makal ortan sarturik...").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

singletasun G 1 (M. Jimeno: "Sendo ta andiyentsuba bere ingurune guziyetan dalaric, bere singletasun ta menaldizaz").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

single : HiztEn-LurE; singil : HiztEn ("ik. single").

Sektore jakin bateko informazioa

Bestetakoak: singil : DRA; single : Elhuyar Hiztegia, 3000 Hiztegia; DRA, PMuj DVC, Lh DBF, Casve Hiztegia II; singre : Lh DBF; xingle : PMuj DVC; xingli : DRA; zengle : DRA (aip. A, Ag 2), PMuj DVC; zingle : DRA (aip. A. Irigoien), PMuj DVC.

Euskaltzaindiaren Arauak

Adkor.

Txostenak eskainiko duen informazioa behar da

cf. single, xingle, zengle, etab.

Lexemen erregulartasuna

s-/x-.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. 'izaina'.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

izaina.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

xiri 5: Hb Esk ("Bainan aurkhitzen dire neskatxa bakharrak, / Bere soinekoetan ederki beharrak; / hek erosten ongentu ilen leguntzeko, / Liztorren pare gerriz, esku xiriekin, / Andren gisa yosizko soin amarantekin"), Dv Lab ("Gaitzeru hekiek xiri bat behar dute trebesean"), ECocin 2 ("emoitzu karrotak, nabetak, perrexila, baratxuria, zenbeit bipher gorri, xingar gizen puxka handi bat, eta xerriaren biria xiri batean sarturik goiti yuan ez dadin", "yo zaitzu guziak ezpel xiri paket batekin"), Barb Leg ("Sotoan, pinpaletarekin barrika xilaturik, edan eta edan arizan ondoan, ohartzen da mandraina xiri bat eskas dutela ziloaren tapatzeko"); xiri ta xiri adlag. 1, Muj PAm ("Bein asi zan beti bezela xiri ta xiri, artzaiak ezer ez zekitela esaten").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

xiri 2, JKort Erl II ("Xirian eltxar xirrindaok dindilkaturik, ziurrago itsasteko, xirrindaren eta xiriaren arteko ertza luzera guztian, xirrian ezko urtua, laukia okerturik, iarianarazita edo ixipu batekin ezko urtuaz igurtzita, tinkiago eransten zaizkio").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

xiri : LurE (adkor. ziria) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

xiri : EuskHizt (1858 Ipar. Adkor. ziria), EskolaHE (adkor. ziria), Lur EF/FE (petite cheville, petite baguette), Casve EF (petite cheville, goupille), HaizeG BF (petite cheville), Lh DBF (1 petite cheville, goupille, fiche, etc.; 2 petit coin en bois; 3 ébuard, en fer ou en bois; 4 cheville qui bouche le trou d'une fûtaille en perce; 5 p. ext. tromperie, fraude, mensonge; 6 bouture, ente; 7 au fig. glaçon), DRA (1 clavija pequeña; 2 púa; 3 palitroque, palillo, varilla, taco; 4 bohordo, talluelo; 5 terrón; 6 peldaño; 7cuña de madera), PMuj DVC (1 clavija pequeña; 2 púa o vástago de injerto; 3 tapón, espita, espiche; 4 cuña pequeña; 5 varilla, vírgula, palito; 6 virgulilla; 7 pernete, perno pequeño; 8 pasador, clavija; 9 punzón, estilete; 10 espuela, aliciente, aguijón, acicate; 11 mentira, patraña, bola; 12 chafaldira, pulla ligera; 13 bacilo); xiri-antzeko : PMuj DVC (baciliforme); xiridun : Lh DBF (menu d'une cheville), DRA (parte delgada de una espiga); xiripilo: DRA (baratijas, fruslerías) // Ez dugu aurkitu ap. ElhHizt, HiruMila, Lur EG/CE.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: - / LurE: + / ElhHizt: - / EskolaHE: +

Kategoria

iz.

Mailak

Adkor.

Forma baten adiera(k)

ziria.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. Adkor. 'zirimola'.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ipar. Ik. zirimola.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Euskaltzaindiaren Arauak

xiringatu, xiringa(tu), xiringatzen. du ad.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

xiringatu, xiringa(tu), xiringatzen.

Txostenaren laburpena

ik. informazio-erabakiak s.u. txirio.

Jatorrizko forma

(t)xirio.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. 'kandela'.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. 'aztikeria'.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

aztikeria.

Txostenaren laburpena

Ik. informazioa s.u. txirribita.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Ipar. Ik. arrabita (biolin-mota).

Euskaltzaindiaren Arauak

batez ere Ipar.: zelaian zehar doan ur-xirripa.

Erabileremu dialektala

Ipar. batez ere.

Txostenaren laburpena

ik. informazio-erabakiak s.u. txirula.

Jatorrizko forma

(t)xirula.

Euskaltzaindiaren Arauak

e. txirula.

Aldaera baztertuaren ordaina

Ik. txirula.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-gile.

Euskaltzaindiaren Arauak

xitu, xit, xitzen. Ipar. Zah. du ad. 'gainditu'.

Bere euskalkiko forman onartu da

erabili eta erabiltzen den forman onartu da, nahiz tx- izan oinarria.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

xitu, xit, xitzen.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Diakronia

Zah.

Forma baten adiera(k)

gainditu...

OEHko datuak [laburduren azalpena]

txitxare (+ txitxare-lur 1, txitxareberar 1) 16: 14 G (AA II; It Dial; Izt C; Ag G; Ill Testim 7; Or Eus; Anab Aprika), EB 2 (MEIG); xixari (xixari-belar, xixari pikatzaile) 22, IE-ZuAm (Lç Ins; EZ Man I; O Po; SP 3; Tt Onsa; Gç 2; Gy; Xarlem 3; MarIl 2; Hb Esk; Ip Dial; Ox; Etcham; Zerb Azk 3); zizare 3 (Or Aitork; Arti MaldanB 2); zizari IE 5 (Dh 2; Dv LEd; FIr; Iratz); txisari 1 (Mb IArg I).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

zizare (+ konposatuak: banbu-zizare, lur-zizare, makila-zizare, zizare-biomasa, zizare-gorozki, zizare gorri, zizare-komunitate, zizare-populazio, zizare sukar, zizare-tipo, zizare tonelada) nagusitu da, EB-EgAs 48 ager.rekin (K. Altonaga 2; M. Etxaide 34; Elhuyar 2; J. Altuna; F. Etxeberria; Irakasle Elkartea; Natur Zientziak 2; I. Añon; J. Butron; I. Aldabe; J. M. Irigoien; I. Haranburu); zizari (lur-zizari, zizari belar) 3 dira, IE (P. Larzabal in Gure Herria 2; Otoizlari 1985), eta xixari 2 (Zerb in Gure Herria; K. Ameztoi); xixare 2 (J. Urain); xixare/i 1 (E. Urruzola); txitxare/i 2 (E. Urruzola).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

txitxare : AB38 1; HiztEn ("ik. zizare"); xixare : AB50 1; HiztEn ("ik. zizare"); LurE; zizare : DFrec 3; AB38 14 (eta zizare arraultze 1); AB50 1; HiztEn; LurE (hau definitu-azalduz); Euskalterm 14; zizare-belar : HiztEn-LurE; Euskalterm 1; zizare-nagusi : HiztEn ("ik. tenia"); zizarekara : Euskalterm 2; zizaretxo : AB38 1; zizari : AB38 1; zizarlohi : HiztEn.

Jatorrizko forma

xixare, zizare.

Euskaltzaindiaren Arauak

h. zizare.

Aldaera baztertuaren ordaina

Ik. zizare.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-/z-.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

xixel 2: Barb Sup ("Ezpeletako edo Hazparneko ferietan ere ez da holakorik atheratzen, bere izar pullitarekin kopetaren erdian, adar batzu, xutak, xixelarekin eginak baino xutagoak, gerren punta baino xorrotxagoak"), JE Ber ("Ohartzen gira berehala harri handi, zabal baino luzeago batzuez zolatuak direla; harri hotarik bakotxak badauzkala ere xixelaz askaturikako bi marka, noizbait burdinazko bi erhaztun gotor kokatzen baitzitzaizkioketen han, altxa-gidertzat"), eta ap. DRA xixelari , Othoizlari 67. zk. ("Berek ongi hautarurik modela, hango xixelaririk hoberenari galde egin zioten lantu zezan zurezko portreta bat "Issoudun"-eko Andredena Maria iduria"), xixelatzaile , Etcheb Zeruari ("Egundaino izan den itxura egile, xixelatzaile handienak Michel Ange deithu italianoak") eta Herr 1957 ("Jainkoak xixelatzaile baten lana egiten du: buztinez moldatzen du bultu bat").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

xixel 1, TeknMet/1 ("Lehen aipatu zaizun burdinzizelaz gainera, badira asko erabiltzen diren beste batzu ere; xixela eta berana, adibidez"); xixelaketa 3, TeknMet/1 ("Zizelaketa Eta Xixelaketa [...] Txirbila harrotzea da zizelaketa eta xixelaketa, bi lanketa hauen helburua [...] beren forma nahiz tamainagatik makinaz arbastatzeko interesgarri ez diren piezak, zizelaketaz eta xixelaketaz lantzen dira"); xixelatu 2: Zait Plat ("Olimpi'ra bein ioan zinala esaten baitzenuen: lenik, zenaraman ereztuna -ortik asten baitzinan- zerorrek egina zala, ereztunak xixelatzen baitakizu"), GH 1967 ("Zien esku famatiak / Untsa ziren laudatiak, / Hobietan aipatiak, / Harrian xixelatiak"); xixelkari 1, Herr 1999 ("mintzatu zauku erakusketa hortaz, azpimarratuz 23 margolari ta xixelkari elgarretaratuko direla beraz Donibane Garazin").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

xixel : DFrec 1 (TeknMet/1: "xixela: erreminta honek sorbatza lodieraren arauera du"), AB38 4 (hauetan 2 'buril' itzuliak, 1 'cincel', eta xixeletarako altzairu: 'acero para buriles'), HiztEn, Euskalterm 1 (eskopre, beran sinonimoekin); xixelaketa : AB38 2 ('burilado'); xixelkari : DFrec 1 (Herr: "badira erakusketa bereziak, margolari, xixelkari eta argazki egile batzuek ederkixko muntatuak") // Ez dugu aurkitu ap. LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

xixel : ElhHizt (Teknol. Buril, escoplo, bedano), HaizeG BF (xixela: ciseau de menuisier), Lh DBF (xixela: ciseau de menuisier, marbrier, etc), DRA (1 cincel; 2 tijeras de menestral; 3 formón, dim. de zizel), PMuj DVC (1 tijeras de menestral; 2 formón, escoplo; 3 cincel pequeño, punzón, buril; 4 cotana, agujero, muesca; 5 ortzdun xixel); xixelari : DRA (escultor), PMuj DVC (tallador, grabador); xixelatu : HaizeG BF (sculpter, ciseler), Lh DBF (sculpter, ciseler), PMuj DVC (burilar, cincelar, esculpir, labrar con buril...); xixelatzaile : HaizeG BF (ciseleur), Lh DBF (ciseleur), DRA (escultor), PMuj DVC (cincelador, escultor) // eta PMuj DVC: xixeladura (escultura: arte), xixel-bil (formón, sacabocados), xixeldu (burilar), xixeldura (cinceladura, cincelado: acc.), xixelgintza (grabado, grabadura), xixelkada (burilada), xixelkatu (grabar con cincel), xixel-kopa (formón de media caña), xixel-lan (grabazón), xixel-mear (formón estrecho), xixel-zabal (formón ancho) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, HiruMila, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, XarHizt, Casve EF.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: + / LurE: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Aldeko arrazoi handirik ez dago

eremua lantzen dutenek forma hori darabilte, dirudienez; eta formaren aldetik zizel arautuaren aldaera besterik ez bada ere, onarpen eske proposatzen da, adiera zehaztea sektorekoen esku utziz (cf. gubil, gubil zabal, gubileko proposatuak, eta eskoplo, eskopre, beran aipatuak); eratorriak, berriz, xixelatu eta xixelaketa forman ageri dira, zizelkari, zizelkatu arautuekiko paralelismorik gabe.

Kategoria

iz.

Jakite-arloak

Teknol.

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

xixela(tu), xixelatzen.

Aditz-erregimena

du ad.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. Adkor. 'zizpa'.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Mailak

Adkor.

Forma baten adiera(k)

zizpa.

Forma baten adiera(k)

1 iz. Ipar. g.er. 'mementoa, une laburra'. 2 adlag. 'unetxo batean'.

Euskaltzaindiaren Arauak

Adkor. 'zizta'.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Mailak

Adkor.

Forma baten adiera(k)

zizta.

Txostenaren laburpena

ik. informazioa s.u. ziztako.

Euskaltzaindiaren Arauak

ziztako.

Lexemen erregulartasuna

x-/z-.

Atzizkien araberako erabakiak

-ko.

Mailak

Adkor.

Kategoria

iz.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: XIXTATU (BN, B; VocBN, Dv, H; txistatu BN-ciz-baig, Sal, S; xistatu H (s.v. sastatzea), VocB; xiztatu BN; xixtetu B; txistetu AN-ulz). Ref.: A (xixtatu, xiztatu, txistatu); Lrq (txistat); Satr VocP (xixtatu); Iz Ulz (txistétuz); Izeta BHizt2 (xixtetu). Pinchar, punzar, picar, aguijar (sentidos prop. y fig.). "Enfoncer une arme pointue dans un corps" VocBN. "Piquer avec une petite pointe" Dv. "Medikuak aunditsua xixtatu zitan bezain laster, nere oiñazeak gan zituken (B), en cuanto el médico me pinchó el divieso, [...]" A. "Txistatu: 1.º sajar un divieso, una ampolla; 2.º (Chaho), picar. Gizon auher hori, kabaleak bezala, txistatü behar dizügü; bestela erdoillak jan lirozü (S), tenemos que aguijonear a ese hombre perezoso, [...]" Ib. "Pinchar; también azuzar" Satr VocP. "Txistétuz, pinchando. Nik main nionén zapaldi ederra sesiei t'etzitein txistetiko, yo hubiera aplastado bien el zarzal y no me hubieran pinchado" Iz Ulz. Andre melindrosa desmaiatzen zena txistatzen bazue eri-punta orratxusteas (322). LE-Ir. Xistatuz iskilinba batekin. ECocin 11. Zure eztenaz min egiten düzie, bainan hiltzen ziraie, hartaz txistatzen düzienian. Arch Gram 29. Hunek ezpata atheratü züen bere soltazaliaren txistatzeko. Ib. 90. [Zikiro-azpia] bezperatik beretik, baratxuri gordinez ongi xixta zazu beraz! Barb Sup 4. (Goostia ukaldika igortzen dituzte). [...] --Barka diezaguzu soberaxko xixtatu balinbaditugu. Ib. 60. Niri aldiz etzautak [hotzak] minik egiten, ez eta ere xixtatzen larrua. JE Bur 121. [Anderaño Ulia] batto ausik eta bertze bat xixta, / badabila, ortzi eta ximixta. Leon "Karrosa eta ulia" (ap. DRA). Zure undar artikulu horrek merezi du errespotu. Xixtatzen ziela, xixtatzen! Gazte 1957 (Agosto), 7. Norbaitek xixtatu eta zuk jauzi egin bizi-bizia eman botaren errefera; eta gero biharamunean zure buruarekin: "ixilik egon banintz bederen!". J. Hiriart-Urruty GH 1957, 147. Idiek urhats bat ere ez egin nahi, jo zak eta oihu, xixta eta pusa. Herr 17-9-1959, 1. Egiak, arrosak bezala xixtatzen. EZBB I 84. Xinaurrien gainean jartzen bazare, ez harri xistatzen bazaituzte. EZBB II 134. Estimular. Badirela sobera lasterkari beren buruak xixtatzen dituztenak erremedio espres batzuekin, pikuraz edo pastillaz. Gazte 1953 (Julio), 4 (ap. DRA). Haranek trenkatu du kintze ederrik bainan esku eskuinetik arrangura izanez, ez du arras usaian bezenbat xixtatu pilota. Herr 15-12-1960, 3. Puntear, coser. Dena lili gorrail, matalaz perde batean xixtatuak bezala, berdin-berdina. JEtchep 43.

xixtatu 1, Jakin (“Forma eta funtsa uztarturik zeuzkan Harresia-k. Antzerkiak (izan behar?) duen gauzen errateko, zaurian xixtatzeko funtzioa hor baitzen”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

xixtatu 19: Herria 16 (“Pottoka xixtatu eta pottoka uztar!”), Piarres Aintziart (“Gauaren pausaldiak eta Gaucelmo aterpearen bake sakonak berriturik, eta orain albaren freskurak gorputza xixtatzen eta pizten didatela, atzo iragaiten hasi dugun patarrari lotu natzaio”), Ramuntxo Etxeberri (“Sukaldearen paretan zintzilik ezarria zen ordulariaren "tik-tok" erregularrak bihotza xixtatzen zion aldi bakoitzean”), Eneko Bidegain (“Alemanek berehala xutiarazten zituzten armaren puntaz izterrak xixtatuz”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Maiztasun handiko adierazkorra da, eta sarrera gisa jasotzekoa.

Mailak

Adkor.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: XIXTRIN (V-gip, G-bet). a) "Xixtriña, lo raquítico, lo mezquino" Iz ArOñ. "Xixtriñ arraiaua eta antzekoetan (G-bet)" (Comunicación personal). Estalpe xixtriñ, zarpill batean nolako kantu gozuak! Basarri 63. An zeukaten aurren, alako gizontxo xistrin bat. NEtx LBB 178. Batzuren-batzurentzat "artzai-erri" izatea, gauza xixtriña da. Lek Egan 1972, 24. Kopetako izerdiarekin truk lan-sari xixtriña irabaziz. AZink 130. Baiña lau puntu xixtriñengatik ez nintzan pasa aurreragoko taldera. Insausti 29. b) Inquieto. Geldi bazaude, berealaxe bukatuko det eta etzaitut lotuko ume xistriñak bezela, egon, ba geldi eta ixilik une batean. EgutAr 15-5-1959 (ap. DRA).

xixtrin 20: Elkar 9 (“Zu eta zure saltzaile ibiltariaren ideia xixtrin horiek; traba egiten didazu”), Berria 3 (“desertuan barrena alderrai ibili eta gero, etxe xixtrin batean nola hala egin behar izan genion aurre une giltzarriari, eta, osagile trebeen faltaz edo patuaren aginduz, adierazi dizuedan ezbeharra gertatu zen”), EiTB 4 (“Eztut sekula ikusi nagusia, morroi xixtrin bat baino enaiz”), Argia 2 (“kultura xixtrin bateko partaide baldin bazarete”), DiarioVasco 2 (“Santu martiri gixajoa erdi biluzik eta geziz josia, aterpe xixtrin bat ere gabe omen zeukaten”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

xixtrin 33: Patziku Perurena 6 (“Eta zure damurako, munduko lau aldeetan jainkoetan sinestu izan bada, zer nahi duzu nik esatea, izan egin beharko dute beti nolazpaiteko jainkoek; edozein modutan, hobeko duzu jendaila xixtrin horrek irudikatu dituen bezain handiak ez irudikatzea, badaezpada ere; ez duzu bestela, zeure plazer partikularrik ezagutuko sekulan”), Joxerra Garzia 4 (“Ni lan bila agertu nintzen hartan, hantxe ematen ziren BBBko eskolak, barrakoi xixtrin batzuetan”), Xabier Mendiguren Elizegi 6 (“Aurretik pare bat bideo xixtrin egin eta orain zerbait luzexeagora pasatu nahi zuen, istorio batekin, pertsonaiekin eta elkarrizketa batzuekin”), Iñaki Segurola 2 (“Paperik gabeko etorkin guztien inbidiagarri izango ziren segurutik zeru hutsera begira jarritako milaka esku paperdun haiek: "hauek badituk norbait - egingo zuten beren artean -, eta norbait baino gehiago: guk paper xixtrin bat bera ere ez patrikan, eta hauek, patrikan ez ezik, bi eskuen artean beldurtzeko paper mordoa, alajaina!”), Jon Muñoz 2 (“Dolarrez betetako kutxa baten aurrean egokitu, eta ez giltzik, ez koderik, ez kutxa apurtzeko tresnarik ez duela konturatu den zorigaiztoko lapur xixtrin bat bezala”), Joxerra Garzia 2 (“Alferrik esaten dit buruak ezetz, ez nukeela maite behar, txanpon xixtrin baino ez dela azken batean”), Joxe Austin Arrieta (“Bazen neure onetik ateratzen ninduen zerbait, zera: arrabioak putzu bakoitzean gainezka, arrabioak istil xixtrin bakoitzean bor-bor... eta, oro har, atergabeko landare-narotasun hura, malastasun-usain hura, umotasun ustelduzko kirats hura”), Joan Mari Irigoien (“Orain Easako zati xixtrin bat besterik ez da, zatirik xixtrinena eta ezdeusena.”), Harkaitz Cano (“Kalean zehar barreiaturik zeuden aulki xixtrin haietako batean eseri eta ezker eskua ireki zuen, erdi txantxetan, latorrizko txanpon zerrenda bat buruan diadema bezala jarrita zuen atso haietako baten aurrean, irribarrez”)…

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Maiztasun handiko adierazkorra da, eta sarrera gisa jasotzekoa.

Mailak

Adkor.