Harremana

    OEH - Bilaketa

    964 emaitza u bilaketarentzat

    Sarrera buruan (15)


    Sarrera osoan (494)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    haizu.
    tradizioa
    Tr. Salvo algunos pocos ejs. de hauzu en Leiçarraga y Oihenart (que tbn. emplean haizu ), la forma gral. es haizu (aizu en un ej. de Larzabal).
    etimologikoa
    Etim. De lat. ausus (sum), a pesar de la aspiración inicial. Hay disimilación au-u > ai-u.
    sense-1
    1. (L, BN, S ap. A ; SP, Ht VocGr 400, Gèze, Dv, H (L, BN, S)); hauzu (AN-larr-erro ap. A ; SP, Lar, Lar Sup, Dv (que cita a SP), H); hauzo (BN ap. A ; VocBN , Lh) Lícito, permitido. "Hauzua, zilhegia, libre, haizua" SP. "Permis" Ht VocGr 400. "Lícito, zileia, zillegia, [...] hauzua" Lar. "Lícito, sori, zilhegi, hauzu" Lar Sup. "Hauzo (adj.), permis, sans empêchement" VocBN. "Haizü (adj.), permis; pouvant; digne de" Gèze. "Ce qui est permis, non défendu, licite, libre, loisible" H. "Haizu, libro, permis (terme général)" Lf Gram 280. v. zilegi, 1 sori.
    sense-2
    2. Libre.
    Zeren eta atsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori, eta inhala, bururik altxatu gabe ari dira lanhari lotuak goiz guzia, lehiatsuki. [...] Eta, zertako, errain duzie, irakurle maiteak, nahi dute ile moxleek atsaldia haizu izan? Zub 98 (cf. infra HAIZU IZAN). Bere semeengatik ez baininduten nai aizu. "Me liberum esse nunquam volebant". Or Aitork 214. Bera aizu egonik, balditzen zan ene menpekoaz. "Liber ab illo vinculo". Ib. 147 (149 aizu egonik).
    azpisarrera-1
    HAIZUA BIHURTU. Dar permiso. v. HAIZU UTZI.
    Ikusirik kasaillaren pizteak ez duela balio, andreak haizua bihurtzen dio senarrari, errepikatzen diola, goizik itzul dadin etxerat. SoEg Herr 2-12-1965 (ap. DRA ).
    azpisarrera-2
    HAIZU IZAN Tr. Hasta mediados del s. XIX sólo se documenta en Leiçarraga, Oihenart, Duhalde y Duvoisin. A partir de esta época tiene un notable auge en el Norte. En la tradición meridional sólo lo emplean Eguzkitza y Zaitegi. En cuanto a las formas de futuro, hay haizuko en Hiriart-Urruty y en Lafitte y haizu izanen en sendos ejs. de Laphitz y Mirande. En Hiriart-Urruty hay tbn. un ej. de haizuz (v. infra ej. en EZ HAIZU IZAN).
    azpisarrerakoSense-2.1
    a) (BN-arb-lab ap. Gte Erd 54 y 263; H, que cita a Lç). (Intrans. unipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)era(t) como complemento). Estar permitido (a alguien), permitirse (a alguien), ser lícito (a alguien). "Enaiz hauzu, haizu, je ne suis pas libre. Hauzu baninz erraitera, s'il m'était permis de dire" SP. "Bakoitzak nai duna esateko eskubidea du (G-azp, AN-gip), bakotxak [sic]bera nahi duena erraiterat haizu da (BN-arb)" Gte Erd 54. "Haren etxean zangorik sartzerat haizu ez naizenaz gainean (BN-lab)" Ib. 263.
    Ala eznaiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? "Ne m'est il pas loisible?". Lç Mt 20, 15 (HeH ez naiz haizu nahi dutanaren egitera?, Dv nahi dudanaren egitera ez othe naiz haizu?; He ez zait zilhegi, Echn e'naiz benturaz zile nautena 'itea?, Ol zillegi ez ote zaidak nai dikadana egitea?). Hauzu zarete [...] kondenatu eztenaren azotatzera? Lç Act 22, 25 (TB zilhegi zautzue). Hauzu naiz hirekin mintzatzera? Ib. 21, 37 (TB zilhegi zerauta). Iaunaren zerbitzatzera haizu garenzat. Lç Ins F 8 rs. Maite dut, eta naiz maitatu, / Bana naiz hanbat desditxatu [...] nik maitenik dudana, / Ezt' ehon hauzu hurbilzera nigana. O Po 22. Zurekin izatera haizu // Ezpanaiz ere gorpitzez. / Alabadere banarraizu / Bethi gogoz, et' orhitzez. O Po (ed. Michel) 231s. Bertzetarik ordean nihor ez zen hauzu hekiekien juntatzerat. He Act 5, 13. Serorak ere, soinekoz aldaturik bederen [...] haizuko direla herrietarat itzultzera, eta eskola emaitera?... Haizuko ba! Giren bezalako gaixo ahulak, sineskorrak gu! Ip Hil 179 (92 hatsaren hartzerat haizuko direla, 114 haizuko ginela [...] nahi ginituen eskolen hautatzera). Xakurrik ez bada haizu / sartzerat elizetan [...]. Etcham 50. Ikusliarrik ez da haizu sartzera. Tenteen arteketarik gagozkio beha bi begiez. JE Ber 61. Ez banintz hain ona [...] ez nintzen haizu izanen baratze eder hauetan sartzera. Mde Pr 91. Ordukotz giristino zirenak haizu zitazken giristino gelditzerat. Ardoy SFran 222. Soldadoak ez dira soldado baizik izanen [...] ez dira haizuko ezkontzerat, ez herritik atheratzerat baimenik gabe. Lf (in Zait Plat XVII). Eta hura ez dela haizu onddo jaterat, harek, hortxet, ohean egon behar duela. JEtchep 24. Bertsolari bat ez bada haizu hoinbesteren esatera, / berriz baimena lortuta ere ez noa kantuz hastera. Xa Odol 270 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Frantzian aski barna sartuz geroz, haizu ziren arrotz horiek egoiterat. Ib. 172.
    v. tbn. Zerb IxtS 99.
    azpiadiera-1.1
    (Con sintagma nominal con suf. -ra(t) como complemento).
    Kapelarat ez baitziren haizu mezaren entzuteko [...]. StPierre 37. Etzuten karriketan ibili behar, etziren haizu iturrietarat [jitoak] . Zerb Azk 13. Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Ohore handi bat zen beraz Bertharentzat harat haizu izatea. Mde Pr 89.
    azpiadiera-1.2
    (Con sust. vbal. -t(z)ea).
    Ez othe naiz haizu ene onthasunaz egitea nahi dudana? TB Mt 20, 15. Liburu sainduetan ez direlakotz oraino trebe, populiari mintzatzea ez dire haizu izanen. Laph 89. Aizu ziren elgar ikustea, bainan gure bistan bakarrik. Larz Senper 88.
    azpiadiera-1.3
    (Con sust. vbal. -t(z)eko).
    Badakit ez nizala haizü gaiza hoien behar bezala ezagüterazteko, nihaurek hoietzez eztüdanaz geroz üdüripen bat baizik. Ip Hil VI.
    azpiadiera-1.4
    (Con complemento no expreso). "J'ai la permission, haizu naiz, zilhegi naiz" Ht VocGr 400.
    Nahi baduzu Anton salbatu zure hutsa jujeri aithortuz, aizu zira, bainan ez zira hortaraino kontzientziaz bortxatua. Larz Senper 14.
    azpisarrerakoSense-2.2
    b) (S ap. A y Gte Erd 31). Atreverse. "Enük haizü erraitera, no me atrevo a decir" A. "Haizü niz horren egiteko (S)" Gte Erd 31 (junto a ausartzia izan, ausarti izan, etc., de otras zonas).
    Ausartkiago hitzez minzatzera hauzu baitirade. "[Ils] osent". Lç Phil 1, 14 (He hauzu izan baidire; TB menturatzen dire). Hauzu da zuetarik zenbeit, egitekorik duenean berze baten kontra, iujemendutara ioaitera iniustoén aitzinera eta ez sainduén aitzinera? "Ose-il bien aller?". Lç 1 Cor 6, 1 (He hauzu da [...] hauzitan aritzerat, TB menturatuko othe da). Ezta gizona haizü asmatzera, gütiago erraitera [...] zonbat dohatsü den Maria zelian. Ip Hil 213.
    azpisarrerakoSense-2.3
    c) (Intrans. bipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)ea como sujeto). Estar permitido, ser lícito.
    Elkhar higuin dioten bi giristinok badirurite eztirela errelijione berekoak: [...] Deabruak eta damnatuak dire bakharrak higuintzea haizu zaikunak. Dh 251. Larunbata da, etzautzu haizu ohearen eramaitea. HeH Io 5, 10 (Lç eztuk sori, LE eztúzu zillégi, TB ez zautzu zilhegi, Dv etzaitzu zilhegi, EvS etzaizü permis, Ol ez zaik zillegi). Haizu othe zaitzue azotatzea Erromar hiritar bat eta kondenatugabea? Dv Act 22, 25. Haizu zait zuri hitz baten erratea? Ib. 21, 37. Eni haizu da / Galdegitia, / Zuri konbeni begiratzia. ChantP 372. [Apezer] etzeren haizü, ez agerian ez gordeka, erlijioneko eginbiden betatzia. Const 25. Auzokoen yopu danari, etzaio aizu arrandiro oldoztea. Zait Sof 174. Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Mde Pr 89 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Gauzakiak hormak igarotzen baditu, haizu zaigu uste izatea mediumak ezukigaitu egin duela. Ib. 336. Sortuz geroz zor dugu / Guziek hiltzea; / Bainan ez zauku aizu / Odol ixurtzea. Larz Senper 104. Zer nahi dela, etzaio haizu horri kalterik egitea bere nahitarat. Xa Odol 239.
    azpiadiera-3.1
    (Con complemento no expreso). "Il m'est permis, haizu zait, zilhegi zait" Ht VocGr 400. "Haizu zait, il m'est permis" H.
    Bertzalde, ahal bazinu ere, azken bertzean, etsairik gabe zure bizia iragan, ez lakikezu haizu; ez litake zuzen, ez eta zuhur. HU Zez 87. Jende handier haizu zeien bezala, huna nun Charles Minjonnet [...] hasten zaukun [...]. JE Bur 143.
    azpisarrerakoSense-2.4
    d) (Intrans. unipersonal de 3.ª persona). Estar permitido, ser lícito. "Haizu da, il est permis" H. "Gaxtakeria ez da haizu (BN-ciz-lab, S), zakurrak hola librantxan ez dire haizu (BN-ciz-arb, S), [...] arrantzuka ez düzü haizü (S)" Gte Erd 263.
    Juduentzat, bertze asko gauzetan bezala hortan ere, oro haizu dira. HU Zez 22. Bitxi zaionak egin beza irri; haizu da. Ib. 116. Bere bizi guzia, on zeno eta haizu izan deno, Eskual-herriaren onetan ereman baitu. HU Aurp 156. Gezurra lege bada, / haizu da gaizkia. Zby RIEV 1909, 108. Haurretik mainaz galdu, / gero gazte xoro, / Gure seme alaben / haizu dire oro. Ib. 107. Elizan ez dela haizu / eskuaraz katixima. Etcham 49. Ez diat bada uste holakorik haizu den! JE Bur 115. Gasna ustelik ez zela haizu jendeen artean. Barb Sup 86. Halere orainokoan on hartuak zaizkote guziak. Atxiki arras lasterrik baizen ez daiteke haizu. Zby RIEV 1908, 86 (se refiere a supuestas faltas en el juego de chistera). Berthute bat urruntzen gaituena atsegin debekatuetatik eta haizu direnak izariz har-arazten daizkuna. CatJauf 93 (CatS 58 zuñek haizü eztiren plazeretarik gibeltzen beitü eta sori direnak doian har erazten). Xüxenka edo üngürüz norbaiti ogen egiten edo egiten ahal dian gezürra ez da haizü. Const 20. Edozer ei-da aizu edo zillegi; edozein bide, on eta txalogarri. Eguzk GizAuz 88. --Orai artio, larrukoloratu gizonak ez zituan libro, larru zurien ostatuetan. Orai, lege zikin bat egin ditek. Horiek ere non-nahi haizu dituk. --Zertako ez liezke haizu? Horiek ere, gu bezala, gizonak ahal dire. Larz Iru 66. Katiximan ikasi ginian gaxtakeria ez dela aizu. Larz Senper 23. Eta aurhiden artean haizu den ausartziarekin, lehenik apalik, gero gorago, azkenean oihuz diogu: [...]. "L'audace qui est permise entre frères". Ardoy SFran 329. Ai! zer jauzia eginen zuken haizu izan balitz. "Ci c'eût été permis". Ib. 141. Tratularia, --haizu zen, haizu da--, dirua maite, nork du hastio? bainan fede oneko gizona, eta funtsez giristinoa. "C'etait permis, c'est permis". Ib. 248. Girixtinoen atean ez eta heien jauntzietan ez da gorria haizu; ez eta urdina turkoenetan. Lf (in Casve SGrazi 11). Gezurrak haizu ziren, hori betikoa; / zaharrek inbidoa ta guk hordagoa. Xa Odol 140.
    azpiadiera-4.1
    [Haritchabalet zagon ülün eta erreüs]. "Zer dügü Haritchabalet?", erran zeron Süperiürrak haizü etzen erkaitza batekin. Const 20.
    azpiadiera-4.2
    (Con izan no expreso).
    Zer-nahi haizu nahiz, berentzat lehenik, / Erlisioneari dire aiherrenik. // [...] Eskolan eman ditek Jainkoa debeku. Zby RIEV 1909, 232. Joko guzietan bezala, badira hortan ere legeak: hau haizu, hura ez. HU Zez 22. Lehen kintzearen ondotik, kondazaleak bere oihu luzearekin adiarazi dueneko: "[...] Trabesa (pari, apuesta) haizu!". JE Bur 26s. Zuek organoa joko duzue, goare ozen batzuekin; oihu eta garrasia haizu, nahiko duzuen bezenbat. Barb Sup 116.
    azpiadiera-4.3
    (Con subordinada con sust. vbal. -t(z)ea como sujeto). Estar permitido, ser lícito. "Tener permiso. Eztük haizü lan horren egitea" A (que traduce erróneamente "no te es lícito, o no tienes permiso para hacer eso"). "Ez ditake haizu oto bat bestea abantzatzea karrika hortan (BN-lab) [...], arreintzan ar(i)tzea ez da haizu (BN-arb)" Gte Erd 263. "Herriko komunetan haizu da pottokak alatzea (BN-lab), haizu da horren egitea (BN-ciz-arb-lab, S)" Ib. 256.
    --Muthil gaztia, / Bilo horia, / Burian duka banitatia? / Uste duk bai naski / Haizu dela bethi / Gorthiaren egitia andre orori. ChantP 372. Haizü deia Ama Birjinaren eta Saintien othoitzia? CatS 67. Ezta haizü jagoiti gezür erraitea. Ib. 51. Zer hitz ederrak! Itxuraz ederrak, eta izaitez ere hala litazkenak, ahal balitz, haizu balitz, zuhur balitz ororekilakoa bardin egitea. HU Zez 85. Lehen plaza batzuetan ez zen haizu pleka artzerik. Zby RIEV 1908, 86. Haizu da bere buruaren hiltzea?--Ez, ez da behinere haizu bere buruaren hiltzea. CatJauf 81. Ez da haizü ihurtzaz trüfatzia. Const 20. Sendi edo familia elikatzeko lagin eztiran aloger murrixak ipiñi ta emotea, ezta aizu, ezta zillegi. Eguzk GizAuz 174. Itsurat punitzea ez duk haizu. Larz Senper 24. Bainan ez da beti errex, ez etare beti haizu, bat bestearen ganik berextea. Ardoy SFran 325 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Loretan ere haizu da nori berea / iduritzea bertzena baino hobea. Xa Odol 298. Andre maitia, gizon guziak / desohoratzen gaituzu, / nehurriz kanpo hitz egitea / nehorentzat ez da haizu. Xa EzinB 89.
    v. tbn. StPierre 29. Barb Leg 70. Mde Pr 344.
    azpiadiera-4.4
    (Con vb. subjuntivo). "Ez da haizu jauts diten, il n'est pas permis qu'ils descendent" Lf Gram 881.
    azpiadiera-4.5
    (Con complemento con suf. -tzat). Estar permitido, ser lícito como.
    Aita Saindu maitea, haur bihotzdun batzu, / Eskualdunak gu ere zureak gaitutzu: / Zurerik baizen ez da Eskualduntzat haizu. Zby RIEV 1908, 604.
    azpisarrerakoSense-2.5
    e) (Trans.). Permitir, admitir.
    320 lagun, gorenaz, haizu zituen Itsasmendi salak. Larre ArtzainE 246.
    azpisarrera-3
    HAIZU UTZI. "Autoriser, haizu üztia" Foix.
    Hameketan, bertze xilintxa ukaldi bat. Hanbat gaixtoago, hura jo eta, aitzina jarraikitzen denari. Ez dute haizu utziko gizon batzuek. JE Bur 172s. 1908-garren urtean herriko hizkuntza haizu uzten da, Lehen mailako eskoletan. Mde Pr 242. Euskalerrian ere aintzina holako giza-sakrifizioak izan ote ziren? [...] Berterretxen kantu osotuak hori uste izatera haizu uzten gaitu, ene aburuz. Ib. 189. Debekatu zituen gai sakratuzko antzerki oro, profanoak haizu uzten zituelarik. Lf (in Casve SGrazi 9).
    azpisarrera-4
    EZ HAIZU IZAN (Intrans.). No estar permitido, no ser lícito.
    Izenik ez duen munstrokeria hau da: katiximaren erakusterat ez haizu izaitea haur gazteri Franziako eskoletan. Elsb Fram 162. Noiztanik ote da ez haizu bi mintzai ukaitea eta biak maite? HU Aurp 205.
    azpisarrerakoSense-4.1
    (Con izan no expreso).
    Eta han ere [...] zenbat hisia eta jazarkunde, ez nahiz utzi burrasoak, [...] ez utzi nahiz beren gogorako eskolan haurren altxatzera? Haizu eta ez haizu. Alegia haizu, eta egia? Orok dakiguna. HU Zez 112. Holako artak dituen mintzai bat, etxeraino bi hitzetarik bat zu duena, ez haizuko iguzkiaren pean bere doi tokiren jabe? HU Aurp 211. Frantses hutsean emazu haurra; eskuara hitz bat ez haizu, goizetik arrats. Mihia lerratzen bazaio uste gabetarik, larderia zazu eztakit zer egin balu bezala. Ib. 202. Zonbat holako ez du egin, edo hasirik utzi, ezin bururatuz, edo ez haizuz? Ib. 148. Dantza ez haizu, eta pestetan nahi ala ez... Lf Murtuts 44. Manu oiek, oro ar, ez dira ain izigarriak. Izigarriago, aise, debekuak: au ez aizu, ori ez sori, ura ez zilegi, ola ez gisa, ala ez egoki. Lf Egan 1955 (5-6), 7. Tabako egitea ez haizu eta guardak etxolara. Etchebarne 43. Tabakoa eta erretzea ez haizu, ostaturik eta zinemarik ez. Larre ArtzainE 164.
    azpiadiera-1.1
    (Con sust. vbal. -t(z)erat como complemento).
    Oro beren etxetarik kanpo emanak edo emaiten ari. Elizetan mezaren emaiterat ere ez haizu, ez kofesio, ez prediku, ez deus, gobernamenduaren baimena gabe. HU Zez 154 (v. tbn. 151). Bizi nahi eta ez haizu haurrak girixtinoki altxatuz, bizitzerat. Ib. 149. Angeluko eta Uztaritzeko serora guziak bardin; [...]. Ez haizu nehon eskola emaiterat; ez eta beren komentuetan elgarrekin bizitzerat ere. HU Aurp 144.

    haizu

    haizu
    << 1 hain 0 / 0 1 hala >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper