Harremana

    OEH - Bilaketa

    964 emaitza u bilaketarentzat

    Sarrera buruan (15)


    Sarrera osoan (494)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    iritsi.
    tradizioa
    Tr. Propio sobre todo de la tradición guipuzcoana, ya desde Ochoa de Arín. Hasta aprox. 1850, la forma predominante es iritsi, si bien en la 2.a acepción hay iritxi ya en Ubillos, así como ejs. sueltos, junto al más frec. iritsi, en autores como Guerrico, Aguirre de Asteasu y Lardizabal. En la 2.a mitad del s. XIX se impone iritxi en todas las acepciones, de tal manera que hasta aprox. 1970 no encontramos iritsi sino en autores aislados (Azkue, G. Mujica, T. Agirre u Oskillaso (Kurl 17)); hay algún iritsi, junto al más frec. iritxi, en Arrese Beitia (siempre en guip.; AmaE 406), Beovide, Mirande y Txillardegi. En DFrec hay 270 ejs. de iritsi (3 dialectales) y 134 (55 dialectales) de iritxi. Hay iritzi en IrunSerm (241). El sust. verbal es iriste-, además de en los autores que emplean iritsi, en Ubillos (82), J.I. Arana (SIgn 29), Arrese Beitia (AmaE 161), Beovide (AsL 39), Lizardi, A. Barriola (Goi 54), Zaitegi (Sof 21), S. Mitxelena (Aranz 27), Munita (150), Ibiñagabeitia (Virgil 111), N. Etxaniz, etc.; hay irixte- ya en Bilintx (154), pero no volvemos a encontrarlo hasta aprox. 1920 (ArgiDL , Inza, etc.), haciéndose frecuente entre los autores del s. XX (Aitzol (in Laux BBa XII), Orixe, Mirande, Etxaide, Zaitegi, Anabitarte, Villasante (Jaink 78), etc.); hay ambos en Arrue (más frec. iriste-, forma única en GB (93, etc.) y mayoritaria en May (73, etc.)), ArgiDL (129 iriste-, 123 irixte- ) Iraizoz (YKBiz 73 iriste-, 307 irixte- ) y Txillardegi (Let 126, 139 iriste -, 118 irixte -); en T. Agirre hay iritsi e iriste- (Uzt 165), pero una vez irixte- (Uzt 269). En autores populares (V. Mocoroa (Damu 5), A.M. Zabala (Gabon 102)) y bersolaris se encuentra a veces iritxitze -.
    etimologikoa
    Etim. Para su relación con jaretsi, etc., v. BAP 1968, 18.
    sense-1
    1. (G; Aq 409 (G), H); iritxi (G); iritzi Ref.: A (iritsi, iritxi); Iz To; EAEL 269; Gte Erd 8.
     Llegar. v. heldu. Tr. Muy bien documentado desde Ochoa de Arín en la tradición guipuzcoana, fuera de la cual apenas hay ejs. Se emplea gralmte. acompañado de -ra(ino); en algún autor del s. XX (muy frec. en Anabitarte, p.ej.) el complemento va en inesivo. No encontramos ejs. de su uso con dativo (berria iritsi zaie / berria haiengana iritsi da ) hasta J.I. Arana (SIgn 76), y el resto de los ejs. son del s. XX (además de los citados infra, cf. p.ej. JAIraz Bizia 7, Mde Pr 197, Vill Jaink 33, MAtx Gazt 75, Uzt Noiz 49 y MEIG I 194).
    Zenbatgarren graduan edo belaunera iriisten [por iristen?] zan aidetasuna. OA 159. Eziñ iritsi dira lepora muturrarekin. AA II 176. Kontatu zituen [...] [eta] iritsi ziran sei eun milla ta geiagoraño. Ib. 5. Zenbat gai bear dan bekatu larrira iristeko. Ib. 166. Etzan iritsi izan moldizkidatzera. Izt C 468. Iritsi zan Almirante izatera. Ib. 479. Jesus zazpi urteetara iritsi bitartean. Lard 370 (205 iriste-). Ain izaera errukarrira iritsi zan, non txerriai emandako ezkurrak ere pozik jango zitukean. Ib. 417. Ostegunera iritsi ziranean. Ib. 437. Basa-piztiak besterik egundaño iritxi etzan toki izugarri batera. Arr GB 39. Bere eskuetara beñere iritxi etziran karta asko. Ib. 96. Iritxi zan berri ori gure santuaren belarrietara. Aran SIgn 68. Biar dan lekuraño / ezin iritxita. Ud 25. Azkena ara iristen danak. PE 41. Elizan egin ziran erregu guziakin ez zan euririk iritxi. Zab Gabon 101. Azella artu zalako berria Tangerra iritxi ez al zan, itsu mustuan ango jende guziak [...] iges egiñ zuten. Arr May 188. Deboziozko lan guziak debekatzeraño iritxi ziran. Ib. 201. Gaba iritxi zan. Apaol 35.
    ( s. XX) Amezketara lenengoz iritsi nintzanean. A Ardi 129. Zure ezkutitza iritsi zanean. Ib. 9. Santutasun osora iritxiak diralako. Inza Azalp 103. Oñak irixten zitzaizkion lekuan erantsitzen zioten beste egur puska bat. Ib. 69. Urruti aietara iritsi gabeak dirala. Muj PAm 44. Ibaira irixtean, zapla! erori zan. Ib. 61. Lau arruara ezta iritxi / lendabiziko txerria. Tx B I 162 (90 iriste-, III 25 iritxitze). Gorostiagara trena bere orduan iritxi dala. Alz Ram 64. Berandu iritxi. Lab EEguna 110. Aur-egiteko garaia iritxi zitzaion Mariari. Ir YKBiz 21. Aurregunetik iritxi dira. Or Eus 385. Eskuz ez kakoz iristen ez da / zuloaren ondarrera. Ib. 80. Iritsi zan, azkenik, osteguna. TAg Uzt 261. Itxasoz Venezuelaraño iritxi. JAIraz Bizia 31. [Nagusi berria] berrogei urtera ez zan irixten. Ib. 55. Txonkatilletatik belaunetaraño irixten zan artillezko oialki zakar bat. Etxde AlosT 14. Etzaizkigu iritxi noski bertso guztiak. Ib. 95n. Ondorio ontara iritxi giñalarik. Or Aitork 231. Iakintasunera irixteko ezkongai obe. Ib. 146. Ni iritxi orduko bazegoen an. Txill Let 67. Lanetik iristen geranean. NEtx Antz 153. Arrasaten zai izango ditut ni iristerako. Ib. 23. Bigarren iritxi da. Basarri 97. Gizonak egindako trepeta illargiraño iritxi. Ib. 64. Ni apaizera iritxi ezin da / zu aintzinatik obispo. (In SM Zirik 99; cf. And AUzta 118: gizonera ezta iritxiko). Ler eginda irixten giñan beeraño. Anab Aprika 37. Ni iritxitako arratsaldean. Ib. 89. Eldutasunera iritxi. Vill Jaink 57. Jainko askoren ideiara iritxi. Ib. 16. Jainkoarengana irixteko eman bear ditugun urrats eredugarrienak. Onaind (in Gazt MusIx 153). Platon ez da irixten 60%-ra ere. Or (Ib. 24). Landare xamurretara gozotasuna iritxi dedin. Ibiñ Virgil 71. Ni, euskera lanean, oneraiño iritxi naiz. NEtx LBB 8. Urrengo goizean lenbiziko orduan iristea bazitekeala. Ib. 28. Danak ixil-ixilik / ta egiñalean, / zein lenago iritxi / beste egalean. Uzt Sas 97 (185 irixte-, Noiz 37 iritxitze-). Elizondora iritxi arte / eneukan lasai barrena. Uzt LEG II 202. Garaiz iristen bagiñan, jolasean ibiltzen giñan. JAzpiroz 123. Baina antzinagokoen berririk ozta-ozta iritsi da gureganaino. MIH 281. Poliki dabilena maiz heltzen dela ibiltari lasterragoa iristen ez den lekuraino. MEIG II 133. Presaka eta muturka egin behar zena, ezin iritsiz beti, eskua baino lasterrago baitzebilen mihingaina. MEIG VI 130.
    v. tbn. Iritxi: Bv AsL 127. Bil 159. AZavala in Goñi 13. JanEd II 12. ArgiDL 26. Mok 11. MendaroTx 35. Ldi IL 109. JMB ELG 59. EA OlBe 43. SMitx Aranz 25. Munita 150. Mde Pr 197 (eldu edo i.). Lek SClar 103. Zait Plat 114. Izeta DirG 39. Gazt MusIx 159. Onaind ib. 152. MAtx Gazt 32. Salav 51. Xa EzinB 137. Berron Kijote 121. Alkain 38. Ataño TxanKan 166. JAzpiroz 18. Iriste-: A Ardi 30. MendaroTx 410. JMB ELG 98. Osk Kurl 137. Ataño TxanKan 143. Irixte-: Alz Ram 92. Lab EEguna 114. Salav 60. Ataño TxanKan 150.
    azpiadiera-1.1
    (Con inesivo en vez de alativo).
    Lên Naparroa genun Zuberon / bidez iristen bazera. "Si alguna vez pasas por Zuberoa". Or Eus 258. Utsa litzake bertsuak jartzen / ari baziña egitan, / ez len da orain etzera iristen / bertsolariyen neurritan. Imaz Auspoa 24, 160. Orra, azkenean El Golean iritxi. Anab Aprika 83. Urrengo goizean giñan irixtekoak Aljeren. Ib. 12.
    sense-2
    2. (H); iritxi (G ap. A ; Lar, Mg Nom 67 (G), Añ (G), LE UrtVoc, VocCB V, G); eretsi (Añ (V)→A); ? eratsi.
    Alcanzar, conseguir, lograr, obtener, adquirir. "Alcanzar" LE UrtVoc (en el orig. sólo hay erdetxi con este sdo.). v. erdietsi. Tr. Muy bien documentado desde Ubillos en toda la tradición guipuzcoana. Hay además ejs. en autores vizcaínos de la 2.a mitad del s. XX (Gandiaga, Erkiaga, etc.), y ya antes la variante eretsi (documentado sólo en la forma eresteko ) en Moguel y un ej. de erasten en CrIc, probablemente errata, así como, en la var. iritxi, en D. Agirre. Cuando va acompañado de una oración, el verbo de ésta es por lo general un sust. verbal -t(z)ea (cf., además de los ejs. citados infra, Aran SIgn 107, Arr May 81, Ag Ioan 212, Inza Azalp 105, Lek SClar 103, Zait Plat 72 y NEtx LBB 116); hay con todo algún ej. (ya en Lardizabal) de oración con aux. de subjuntivo (cf. además Aran SIgn 81s). Hemos separado infra los ejs. de tripersonal.
    Zer iritxi zuen hoek gerra ematearekin? Heren erriak ta erritarrak griegoen menpetik ateratzea. Ub 56. Jesu Kristoren promesak iristeko diña izan gaitean. Gco I 470 (430 iritxi). Nai deguna ezin iritsi degunean. Ib. 418. Zerren orazinoe edo eskabidiaren bitartez erasten dogun Jangoikuaren laguntasuna. CrIc 15 (¿errata por eresten?; los otros dos ejs. que ofrece el ed. son de eratsi 'bajar' (q.v., s.v. eraitsi)) Jaungoikuagandi miserikordija eresteko. Mg CO 230 (CC 102 iriste-). Iritsi dezadan gero zu betikotasun guzian alabatzea. AA I 425. Zer egin edo emango etzenduke, aitzur ura iristeagatik? AA III 359 (266 iritxi). Iristen dituzula guretzat onetarako bear ditugun Zeruko laguntza ugariak. Ib. 456. Betiko bizitza doatsua iristeko bidea. Ib. 405. Geiegi balio due, kristaua, aiñ erraz eta merke iristeko. Ib. 615. Nai nuke jaiera onen oitura zabaldu litekean etxe guzietara, baña ez det onenbat on iritsi uste. Ib. 308. Gai onetarako iritsi izan zeban jakinduri andia. Izt C 483. Indarrak ezin duena, biguntasunak beti edo geienean iristen duela. Lard 44 (213 iritxi). Juanek iritsi etzuen berekin batean laguna sartu zedin. Ib. 445. Ezagutu zuten [...] beren buruak geiago agertzea baizik etzutela iritsiko. Ib. 428. Ezta munduan Jaungoikuaren errukia iritxi ez dezakian pekataririk. Bv AsL 87 (218 iritsi).
    ( s. XX) Bai, Kataliñ, amonaren ustea iritxiko da. Ag G 239. Zere eskuan daukazu iristea. Urruz Zer 32 (tbn. 32 iritxi). Eskatzen duguna irixteko uste osoan bear dugu eskatu. Inza Azalp 128 (15 iritxi). Egiñalak egiñ arren, etzuten nai zutenik irixten. Or SCruz 107. Baimena eskatu ta iritxi ere egin zun. Ib. 133. Besteak ain errez irixten duten zorion ori! Alz Ram 77 (129 iritxi). Zer nai ura iritxi. Anab Usauri 87. Erakutsi nai izan diotegu orixe "anai zarrei", baña, egia esan, ezer askorik iritxi gabe. Ldi IL 74. "Lizardi"-k iritxi zuan izena beste ainbat gutxik bereganatu dute oraindaño. Aitzol (in Ldi UO 4). Zer egin bear dut betiko bizia irixteko? Ir YKBiz 349 (137n iriste-). Lope Agirrek bere jabe egin / nai zuen Ameriketa. / Gure egun ôtan iritxia du / Bolibar-ek aren seta. Or Eus 203. --Iritxiko dezu? --Baietz uste det. ABar Goi 30 (27 iriste-). Oraindik ez nau menpean atzi / ezin bat iritxi naiak. EA OlBe 21. Au irixtearren kapaz zen gogo txarrez lanean jarduteko. Etxde JJ 268. Negarrarekin baiño, otoitzarekin geiago iritxiko dugu. Ib. 163. Berriki elkarturik esan-nai berria irixten dute. Zait Plat 27 (v. tbn. Sof 52). Gizonak xede ori ezin iritxi Jainkoa ukatuz. Vill Jaink 162. Bizigabeko materia, bizitza iritxi naiean dabil. Ib. 152. Badago zurturik, Irailgo pozetan, / nire apaiz-biotz oraintsu iritxia. Gand Elorri 111. Karta baten bitartez iritxi zuan. BBarand 112. Italianoak, alegia, ez duela berdintasun hori izkribuz bakarrik lortu, ebakeran ere hor nonbait dabilela, guk nekez iritsiko genukeen neurrian. MEIG VII 182.
    v. tbn. AB AmaE 53. Mde Pr 323 (312 iritxi). Txill Let 101. Iritxi: It Fab 136. Aran SIgn 29 (15 iriste-). Arr May 49 (75 iriste-). Moc Damu 33. KIkG 68 (tbn. 68 iriste-). ArgiDL 100. Tx B II 180. Lab EEguna 89 (78 irixte-). Aitzol in Laux BBa IV. SMitx Aranz 143. Munita 52. Lek SClar 103. NEtx Antz 93 (105 iriste-). Bilbao IpuiB 226. MAtx Gazt 27 (105 irixte-). Gazt MusIx 7 (58 irixte-). Onaind ib. 147. Ibiñ Virgil 24 (31 iriste-). Olea 173. Iriste-: EusJok 171. Erkiag Arran 100. And AUzta 155. BAyerbe 88. Gerrika 273. Irixte-: Berron Kijote 121. Iritxitze-: Lazkao Txiki in Mattin 149.
    azpiadiera-2.1
    (Aux. tripersonal).
    Zeruko graziaren edo laguntasunaren bear andia degu: eta ori txit ugari, Maria santisimak iristen digu. Gco I 464. Berak iritxiko zigula Gobernuagandik ostera itzultzea. Zab Gabon 55. Nere pekatuen egiazko damua iritxi zaidazu. ArgiDL 37. Guda onek amaika naigabe ta alegetasun olerkariari iritxi dizka. "Le ha acarreado". Aitzol (in Laux BBa VI). Leietan dago gaixoa, / bere Erriari nondik iritxi / garaipen aundiagoa. SMitx Aranz 157. Edozein mendi-zaiak errez iritxiko dizu baimen ori. Munita 59. Ai, nere Aita San Antonio Urkiolakoa! Zuk iritxi bear didazu neri mirari aundia. NEtx LBB 141.
    v. tbn. Lard 40. Arr May 22. Urruz Zer 117. Inza Azalp 105. Zait Sof 82. Or QA 117.
    sense-3
    3. (Lar).
    (Aux. trans. bipersonal).Alcanzar, dar alcance, llegar hasta. "Quan grande eres y largo, no lo alcanzarás, zeiñ ere zeran andi ta luze, eztezu iritxiko" Lar.
    Ez dezake iritxi / arbolaren goia. It Fab 77. Maiordomoak bidean iritsi zituen. Lard 57. Mendi-gaña iritsi zuen. Ib. 458. Iritxi degu Santander, / pasa berriz Cádiz. Afrika 121. Arratsa iristen badezu. Arr Orac 81 (ap. DRA ). Urrutitxotik ere pozik iritxi gauz ona bada. Sor Bar 103. Lore aiek eskuaz iritxi eta semetxoari eman ziozkan. Arr May 136. Begiak iritxi leikean aurralde guztian. Ag Ioan 275. Nere begiak iritxiko ez auten tokietan. Alz Ram 23. [Auntzak] iristen dituan kimu edo altsume berri guziak galduko dizkio [zuaitzari] . Munita 131. Berehala ondoa iritxi zuen. Mde Pr 113. Apentzaleak ez badu irixten, kausitzen, bere burua zahar apentzale antzo nabarmeneraztera oker-egileari. Ib. 105. Aren [urritzaren] gañea io ementzan, urrek iixteko asmon. (G-goi) "Con el intento de coger avellanas". JMB Mund I 20. Gizadia badijoala aurrera, eta [...] bere aurrerapide ontan, mailla berriak iritxiko dituala. Vill Jaink 180. Begiek iristen ahal zituzten gauza guztiak bernitzatuak ziruditen. Osk Kurl 189. Zaldiak izerdi ta apar odoltsua-iario ekingo dio Elide zabaldietako io-muga iristeko. Ibiñ Virgil 98 (v. tbn. 85).
    v. tbn. Or Eus 421 (iritxi).
    azpiadiera-3.1
    (Aux. intrans. bipersonal).
    Idazleak [...] euskera nolabait landu ta sakondu egin du ta irakurlea ezin iritxi zaio edo nekegarri zaio beñepein. Etxde AlosT 8.
    azpiadiera-3.2
    Alcanzar, llegar a conocer.
    Jose il zanetik laster, sartu zan beste Faraon bat, Jose iritsi edo ezagutu etzuena. Lard 63.
    sense-4
    4. (Part. en función de adj.). "(Es muy) sufrido, txitez da iritxia" Lar. "Callado" Ib.
    sense-5
    5. Entender, comprender, llegar a entender.
    Ezin gizonak iritsi dezake Zeruko atsegin aen anditasuna. AA I 413. Ez due begiak ekusi, ez due belarriak aditu, ez gizonaren adimentuak iritsi, nolako ondasunak prestatu dituan Jaunak bere serbitzarientzat. AA III 579 (v. tbn. 350; 303 iritxi). Ezin det geiago! ezin iritxi det gauza au! Ill Testim 33. Gure adimenak iritxi ezin dituan eta Jaungoikoak erakutsita dakizkigun egi batzuek. KIkG 10 (KIkV 15 ulertu). Gizonik jakintsuenak beren jakinduri guztiaz iritxi etzittuen egirik aundienak. Inza Azalp 21. Bertsolari "naturala" besterik iristeko gauza ez dirana. Ldi IL 109. "Gogakoi bezala ez-baiñan aragikoi ziñatenez mintzo nintzaizuen" dionak ere, ez dula iritxi derizkio. "Comprehendisse" (1 Cor 3, 1). Or Aitork 388.
    sense-6
    6. Abarcar.
    Bost gizonek eskuak alkarri eman eta besoak zabaldurik, beraren [aretxaren] gerriko loditasuna ezin iritsi dutela. Izt C 135s.
    sense-7
    7. Hacer llegar.
    Gure Jainkoak irixten badu / nigana alako grazirik, / jakin naiko det nola zeraden / etortzen banaiz bizirik. PE 38. Oraindikan badira goitti oietan beren argia gureganaño iritxi eztuten izarrak. Inza Azalp 33.
    sense-8
    8. "Être atteinte de quelque infirmité. Txit iritsia dago, il est très atteinte" H.
    azpisarrera-1
    IRISTEAR.
    A punto de llegar.
    Etxe-atarira irixtear ziranean. Etxde JJ 48.
    azpisarrera-2
    IRISTEKOXE.
    (Forma con suf. -xe, aprox. de iristeko).
    Dedu zerbait iristekoxe nago. Or Aitork 145.
    azpisarrera-3
    IRITSI-BERRI.
    Recién llegado.
    Iritsi-berria zan, artean, etxekoandrea ere. TAg Uzt 67. --Emen al degu andre Santxa? --Iritxi-berria da oraintxe. NEtx Antz 36.
    azpisarrera-4
    IRITSI-HERRI.
    Pueblo de destino.
    Legorreratu-erria Pasaia zan eta iritxi-erria, Elizondo. Anab Poli 69.
    azpisarrera-5
    IRITSI-EZIN.
    azpisarrerakoSense-5.1
    a) Inalcanzable.
    "Iritxi eziña duk" esanda. "No habrá quien alcance". Gazt MusIx 237.
    azpisarrerakoSense-5.2
    b) Inaccesible.
    Ikuspegiren lekua hedatzen du harengan, kanpotik iritxi-ezina eta izkutu dagoelarik. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx)).
    azpisarrera-6
    IRITSI-EZINEKO.
    Inaccesible.
    Barne-alderuntz istinga iritsi-ezinekora daramaten hutsune maltzurrak zabaltzen dituzte. "Laguna inaccesible". MEIG IX 129 (en colaboración con NEtx).
    azpisarrera-7
    IRITSI-HURREN.
    A punto de alcanzar.
    Jakintzak lurraren erraiak zulatu ditu, lurgaiña, ortzea ta izarrak arakatu ditu, fenomenu guztien giltza ta adibidea iritxi-urren dago arentzat. Vill Jaink 31.

    iritsi

    iritsi
    << ireki 0 / 0

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper