hiri.
Tr. Abundantemente documentado en la onomástica medieval (v. algunos ejs. infra) en sus dos variantes, oriental (h)iri, occidental uri (muy bien atestiguado, por otra parte, en la toponimia alavesa y riojana). Se pueden proponer testimonios muy anteriores como Ilu(m)berritani en Plinio (cf. Lumbier, vasc. Irunberri (FHV 312)) y desde luego Irun (ApV 107). En lo antiguo se encuentra en la misma distribución que herri (3) (q.v.), pero es más frecuente que éste, al menos en textos septentrionales: cf. p. ej. Axular, en quien el ej. Korintioko herrian 'en la ciudad de Corinto' es único frente a los numerosos ejs. similares de hiri. Encontramos, p.ej., Belen como hiri (o uri) en Haramburu (370), Mihura (1), Acto (105), Lardizabal (366), Enbeita (94) y Balad (200); como (h)erri en Mendiburu (IArg I 160), Ubillos (62), Echagaray (30), Zabala (Gabon 37); Jerusalem es hiri (o uri) en Leiçarraga (Lc 24, 49), Etcheberri de Ziburu (Noel 88), Axular (190 (V 129)), Gasteluçar (47), Belapeyre (II 25), Larreguy (II 184), CatLan (43), Ubillos (41: ej. único), Xarlem (879), Jauregui (238), Lardizabal (186), Joannateguy (SBi 17), etc.; (h)erri en Mendiburu (IArg I 159), Ubillos (71), Moguel (CC 252), Beovide (AsL 221). En estos ejs. se ve claramente que desde mediados del s. XVIII hasta al menos mediados del s. XIX (h)erri predomina entre los autores guipuzcoanos; es más salvo CantBret (8: Donostiako irian), Larramendi (Fueros 225 hiri) y el único ej. citado de Ubillos (que es de ziudade edo uri; cf. iri edo ziudadea todavía en Goñi 21 y el frec. iri edo kaleak en Ag Kr 18, 46, etc.), no se documenta en autores guipuzcoanos hasta Iturriaga. Muy distinta es la situación en el dialecto vizcaíno, donde uri está bien atestiguado, tanto en los textos más antiguos (Garibay, Refranes y Sentencias, etc.), como en autores de los ss. XVIII y XIX. Volviendo a los textos septentrionales, los testimonios de hiri en la acepción más moderna de 'ciudad' (frec. opuesta a 'pueblo, campo' y dotada de las connotaciones de 'no euskaldun' y de 'lugar de inmigración') son frecuentes ya en el s. XIX; este tipo de ejs. (que hemos separado infra) es menos usual al Sur. Se encuentra con frecuencia, sobre todo en autores septentrionales, hiri handi (ya en Lç Decl ã 2v) 'ciudad grande' (vs. hiri ttipi, menos frec.), a veces con el sentido genérico de 'gran ciudad' (cf. p.ej.: Heldek alha biderik heietan [mendietan] ez dute; / hiri handi usaina hobea zaiote. Hb Esk 17. Gizon gazteak alabainan, dela argitzeko, dela bere adin ederraz gozatzeko, nahiago hiri handia. JE Bur 48; tbn. en plural, p.ej.: Hiri haundietarat yuaitea ustez eta han yaun haundi batzu izain direla. Zub 67). En cuanto a las variantes, hiri es gral. al Norte y uri en vizcaíno; en textos guipuzcoanos, hay uri en Ubillos (ya cit.), Iztueta, Jauregui, Lardizabal, J.I. Arana y Zabala hasta el s. XX; el uso se mantiene en varios autores del s. XX (D. Agirre, Azkue, Lizardi, Orixe, Etxaide, etc.). De la difusión de hiri / uri en autores guipuzcoanos después de 1850 puede dar cuenta la siguiente apreciación de Uriarte (carta a Bonaparte, 1-8-1857): "... aunque el vulgo de Guipúzcoa hace poco caso del uria por ciudad, debe usarse. Larramendi, en su Diccionario, ya pone uria, iria. Iztueta usa de continuo uria por ciudad". En Ulíbarri encontramos uli edo ziudade (63; corregido sin duda sobre uri), forma atribuible probablemente a razones etimológicas relacionadas con su propio apellido. En DFrec hay 382 ejs. (38 septentrionales) de hiri y 60 de uri.
Onom.: In villa Ulibarrilior. (952) Arzam 428. In villa Nunno-falzahuri. (1078) CSM 244. In villa qui nominatur Iriverri. (s. XIII) GLarr SJ 162.
(B, L, BN, Sal, S, R; Volt 121, SP, Urt I 6, Ht VocGr 301, Lar, Añ (G, AN), Arch VocGr, VocBN , Gèze, VocCB , Dv), uri (V, G; Mic 9v, UrduñBerb , Lar, Añ, VocCB, Dv, H), idi (R-uzt), uli . Ref.: A (iri, uri); Lrq (hiri); Iz R 291 y 310; EAEL 71.
Ciudad, villa, población. Se refiere en principio a cualquier núcleo agrupado de población de cierta entidad. "Villa, uria" (Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.24. "Hirikoa, de la ville. Hiriko Jauna, le seigneur de la ville. Hiriz hiri, de ville en ville. Hiritik hirira, d'une ville à l'autre" SP. "Barrio" UrduñBerb 397. "Lugar, villa, ciudad", "población, ciudad, &c.", "pueblo, lugar, ciudad" Lar, Añ. "Hirirako bidea, le chemin de la ville" Dv. "Uri, villa, ciudad; en general población reunida, sin tener en cuenta el título oficial que pueda tener de villa o ciudad o anteiglesia o república o universidad" A. "Idia, el pueblo o la villa; idian gainean, encima del pueblo (R-uzt)" Iz R 291. "Nórk mánatan du írian? ¿quién manda en el pueblo? (R-is)" Ib. 310. Cf. Gar Comp 99: "... y aun el nombre de llamar a las poblaciones no grandes, Iria [frente a Briga, gran población] se conserva en muchas partes donde esta lengua se habla: porque en Navarra a la villa llaman Iria, y en Alava y Bizcaya, y mucha parte de Guipúzcoa, corrompiendo algo el nombre dicen Uria"; IC I 485: "Iria, Uria, que es todo uno, es un pueblo sobre el río Miño, nombre vascongado que quiere decir en castellano 'villa'"; Ech 22v: "... a la ciudad o población, en nuestro lenguaje llamamos Iria y Uria, que de ambas maneras la pronunciamos" (que, en ib. 19r, supone, además, que la etimología de Iberia es ibero + iria). v. herri (3).

Hiri honetan eriotzez hiltzen duzu jendia. E 247. Samariako hiri batetara. Act 8, 5 (Ur uri ). Jagi zidin nagia, erra zizan uria. RG B, 1 (v. tbn. A 2). Jagi zidin nagia, erra zizan uria. " En villa ruin" . RS 148. --Ostatu ona duzu. --Hiri hunetan ezta hobeagorik. " En este lugar" . Volt 154s. --Ostatu ona duzu. --Hiri hunetan ezta hobeagorik. Ax 190 (V 129). Urrun hiriti, urrun osagarriti. O Pr 676. Emanen zaio bertze bati / hiri baten gobernua. 113. Iruñea, hirurenea, hirurena edo hiri enea. ES 88. Durangoko uri noblean. Urqz 3. Zohaz berehala hiriko plazetarat eta karriketarat. He Lc 14, 21. Sethiatu zuen hiri bat Abela zaritzona. Lg I 319. [Onzijak] etxe andi bat dira; eta asko uri bat leezkuak. Astar II 109. Hiriz kanpoan. JesBih 472. Behobia hasi da egiten hiria. Hb Esk 137. Toki horrek [...] / izan du lehenago hiri izaria. Ib. 110. Erraz ez da esatea, zenbat izan ziran etsai galduak eta uri artuak. Lard 117. Atharratzeko hiria, hiri ordoki. ChantP 284. Etxe berri baten egiten ari zen, hiritik kanpo, toki eder eta ideki batean. Laph 244. Erroma, o Erroma! Hiri aiphatua! Zby RIEV 1908, 603. Hiri guzian egin ziren othoitzak. Jnn SBi 134. Frantziako bigarren hiriak, Lyonek. Elsb Fram 117. Hiri handietan basa herrietan bezala. Lap 324 (V 148). Hiri handiaren [Parisen] karriketako argiek bazter guzietarik distiratzen zuten. Arb Igand 84. Ez al dago Nafarro guziuan iri kain lazorik nola kaur [Bidankoze], ikasguiuaren gainian. Mdg 122. Hiritik oren batez burdin-bidean hel ditaken gune batean. JE Bur 211. Hiri bat bezen handiko bazterrak zituen kanpadera horrek. StPierre 28. Uriyaren sarreran. Kk Ab II 177. Hiri ttipiko eskualdun-umeak. JE Ber 45. Donianeko hiri zaharra. Ib. 12. Itsas-egiko hiri eder batean. Zerb Azk 108s. Laister zabaldu zen baserriz-baserri ta iriz-iri Etxahuniako erailketa. Etxde JJ 161s. Iri aundietako arrixkuetan jarri. NEtx Antz 156. Bai, aski urrun da, guziz gauaz egiteko hiri arrotz batean! JEtchep 83. Belza izengoitiz zeritzan gizona iri artakoa zela. Izeta DirG 59. Hanitz urthe hiri handietan igaroz gero, hango zarataz aspertuta, ikasi dut herri ttikien edertasunak ezagutzen. Osk Kurl 83. Bourges hirian. Larre ArtzainE 267. Euskararen alde jokatu nahi duenak (bere eskualde, hiri nahiz auzoan) baduela inguruan zeri ekin. MEIG VIII 113s.
v. tbn. (Sólo hasta 1850, salvo autores vizcaínos y/o que emplean tbn. uri): CantBret 8. Ber Trat 113r. EZ Noel 65. SP Phil 55. INav 56. Gç 194. Bp I 27. ES 110. CatLav 22 (V 18). Mst XIV. Mih 127. CatLan 43. Brtc 98. Egiat 200. Revol 131. Iraultza 156. Xarlem 49. Monho 88. Mg PAb 169 (en boca del de Baigorri). Dh 171. FrantzesB I 26. UskLiB 37. MarIl 89. Etch 186. Jaur 395. It Fab 148. Arch Fab 173. Laph 152. CatS 96. Ip Hil 69. Arb Igand 101. UNLilia 21. CatJauf 34. Ag Kr 18. JE Bur 118. Etcham 239. FIr 134. Ir YKBiz 154. Zait Sof 108. Mde Pr 236. Etxde JJ 190n. Arti Ipuin 67. Osk Kurl 123. Ibiñ Virgil 85. NEtx LBB 114. Lab SuEm 166. Lasa Poem 80.
Uri (sólo hasta 1850, salvo autores no vizcaínos y/o que emplean tbn. (h)iri): CancVizc 367. Mic 13v. FProsp 4. Arz 1. Acto 105. Oe 2. fB Olg 153. Añ EL2 116. Zav Fab RIEV 1909, 31. Astar II 97. Izt C 14. Ur MarIl 21. Aran SIgn 101. Zab Gabon 108. SBaroj in FrantzesB II 121. Otag ib. 128. AB AmaE 243. Azc PB 5. Ag AL 52. Itz Azald 55. Echta Jos 186. Kk Ab I 84. A Ardi 32. ForuAG 305. Lh Yol 3. Inza Azalp 100. Altuna 16. Enb 106. Laux BBa 118. JMB ELG 101. SMitx Aranz 20. Zait Sof 95. Or Aitork 132. Txill Let 116. Vill Jaink 132. Erkiag BatB 166. BEnb NereA 176. Ibiñ Virgil 47. Alzola Atalak 89. TxGarm BordaB 144.
(G-azp, AN-gip; H). (Por oposición a 'pueblo, campo'). Ciudad, población no rural. "Iriko euskera galdu egin da (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 294.
Hiriko arrathoa eta kanpoko arrathoa. Arch Fab 85 (v. tbn. expr. similar en Gy 35, donde se opone a baserrikoa ). Hainitz hedatzen ere hiri goibelerat, / yaun zenbeiten neskato arrai higatzerat. Hb Esk 182 (cf. Ox 171 hiri beltzean ). Izan ez arren gauza / urian lakoak. AB AmaE 355. Beren herritik asko / doazi hor hara, / hiri'ta gobernuko / enplegu hoitara. Zby RIEV 1908, 770. Ez othoi sinets hirian xoilki / direla gauza ederrak! Ox 142. eltzaletuko dira / uri ta baserri. Enb 60. Ez da beraz oraikoa, hirirateko... eritasuna. Ardoy SFran 35. Euskaltzaletasunak sutu zizkin uri ta mendiak. Ataño TxanKan 205.
v. tbn. Etcham 228. Zerb Azk 32. Xa Odol 147. Uri: Laux BBa 120. Otx 132.
(En plural).
Hirietan herririk ttipienetan bezen ongi. MarIl 4. Hirietako atsegin erho, galgarrien ondotik. Dv Lab 9. Urietako euskaldunak. Ag G 95.
v. tbn. CatS IX. Arb Igand 24. HU Aurp 118. Etcham 127. Zub 37. Uri: TAg Uzt 32. Erkiag Arran 54.
(H). Conjunto de los habitantes de una población. Es especialmente frec. en la expr. hiri guz(t)ia 'todo la población'; tbn. en ocasiones es la personificación de una ciudad.
O Ierusalengo hiri / guztiz esker gabea. EZ Noel 88. [Erregeak] manatu zuen hiri guztia iar zedilla debozinotan eta penitenziatan. Ax 70 (V 46). Hiri guzia yarri zen dolurik minenean. Lg I 259. Zenbeit egun zuen doidoia, phesta eta bozkario handirekin errezibitu zuela Jerusalemeko hiriak. Lap 250. Noiz eta ere bet-betan berria jalitzen baita, hiri guzia berehala joiten duena: jaun prefeta hil-hurran dela. HU Aurp 139. Iri guzia bere etxeko ate ondoan bildua zegon. Ir YKBiz 84. Hiri hori [Sodoma] arras gaizkiari eta bekhatuari emana zen. Zerb IxtS 19. Ots! Iri osoa! Eup! aberri yaunok! atozte! Zait Sof 132.
v. tbn. MarIl 89. Hiri guzia: Jnn SBi 174.
Pueblo, público.
Zer biotzeko garbitazunareki bear duen Sazerdoteak erran eta hiriak enzun. " El pueblo" . Ber Trat 53r. Orainore zagon ura platikatan iriari. Hual Mt 12, 46 (Lç populuari, Echn yendei, Samper erriari ).
(H). Ciudad (como institución).
Eragozten ta gelditzen dituztela batzarre lenagokoetan agindu diranak, zeiñen ustean ta zai zeuden Hiri guziak? Lar Fueros 225. Hiri handi horrek [Erromak] harmekin biltzen zituen herri eta erresumak. Hb Egia 99. Itxirik uri, probinziya eta erreñuai artuten euren yagola eta gordetzallatzat Jaungoikoaren Ama. Ur BulaAl 9. Laterriari, Euzkadiri, Erkiei edo Uriei zergak ordaintzeko. " Corporaciones locales" . EAEg 19-11-1936, 338. Etxeko zeregiñetan zoli dan gizona, uriko azi-orrazietan ere zindoa izango duk. Zait Sof 180. Orhoit bide zirezte hiri huni eta Olorongo jaun aphezpikuari khendu diruaz. Lf Murtuts 49.
(Como primer miembro de compuestos)
a. De la ciudaad, urbano.
Uri-zabalgunde lanak. (1918). ForuAB 109. Orro handiak entzun litazkek / hiri-murruen barnetik. Ox 142. Pala eta jatsekin / hiri-xahutzale. Etcham 181. Uri-fingen errenta artu-emanatzaz. EAEg 1-11-1936, 186. Iri-erregea. Zait Sof 107. Iri-garbitzaleak. Izeta DirG 87.
b. Municipal. "Juzgado municipal, Uri-epai-etxea" EEs 1917, 150.
Abere-iltoki, azoka ta onen antzeko enparau urdi-ardurak. " Servicios municipales" . (1918) ForuAB 155. Uri-batzaldiak egiten dituzten erriai. " Concursos municipales" . ForuAG 333. Bilboko uri-ikastoletara. Belaus LEItz 115. Bilbaoko Uri Epaille eta Salatariak. " Fiscales municipales" . EAEg 11-11-1936, 268. Bilbaoko Uri-Erailtegian. Ib. 28-12-1936, 667. Uri-Banaketa Zuzendari Nagusi izendatuaz. " Administración local" . Ib. 19-10-1936, 83.
(Como segundo miembro de compuestos).
Genes izena duen portu-hirian sortua. HU Aurp 49. Itsas-hirietan. JE Bur 205.
"[Haur hori] uritik ekarri eben (V-arr)" Gte Erd 166 (s.v. inklusatik aterea da). Cf. HIRIKO (d).
(Fig.).
Erri guzia igo zan illdakoen urira. Muj RIEV 1907, 208. Amaika barre gozo egin zan orduan Bilbon, zorotegi-uriyan, zorotegiyan bertan. Kk Ab II 96.
HIRI-ALDE. Zona de la ciudad.
Itsas bazter dorpia / Vanesse hiri aldea. Iraultza 127.
HIRI-AMA (Lar, Añ, Bera; uriama Lar, Añ). "Metrópoli, ciudad que tiene señorío sobre otras, uriama, iriama" Lar y Añ.
HIRI-AMATAR. "Metropolitano, lo que pertenece a la metrópoli" Lar y Añ.
HIRI-HARRESI. "Fortifications, hiri-harresiak" T-L.
HIRI-AURKE. "Arrabal, iriaurkea" Lar.
Jesus ez zen oraino ethorria hiriaurkerat. TB Io 11, 30 (Lç burgura, He herri barnerat, HeH herrian sarthu, Dv herrira ).
HIRI-AURRE. "Arrabal, uriaurrea" Lar.
Zeren Hesebongo uriaurreak onezkero eremutuak daude. (Is 16, 8). Ur BOEg 1159. Zoazte erriko kale, plaza, bide ta uriaurre guztietara. Kortazar Serm II 19 (ap. DRA).
HIRI-BARNE.
a) (L, BN, S ap. Lander (sg. DRA); Bera). (En casos locales de declinación). Interior de la población; núcleo de población. "Intramuros" Bera.
Hamar oren egonik hiri barnean etsaien aiduru, atherako ziren beren harmekin hiriz kanporat. Elsb Fram 71. Badirela ere, eta ez gutiak, hetan bozkario atzematen dakitenak, dela hiri barnean, dela basa bazter urrunenekoetan. Prop 1906, 170.
(Como sust. pleno).
Hazpameko karrika eta hiri-barnea oraino berriago izan zen enetako. Larre ArtzainE 222.
b) "Parte baja de una población" A.
HIRI-BARREN.
a) "(L, BN, S), interior de una villa" Lander (ap. DRA).
b) "Parte baja de una población" A.
HIRI-BARRU (Gralmte. en casos locales de declinación). Interior de la población; casco urbano; núcleo de población (opuesto p.ej. a baserri 'caserío'). "Uri-barruan, dentro del poblado" A Morf 599.
Uri barrubetakuak erdera askogaz nastetan dogula euskeria. Mg PAb 81. Uri barrutik iturri onetara badago amasei milla oñ ta geiagoko bidastia. Izt C 89. Ur gezagozo oek Uribarrura eramateko asmoan. Ib. 90. Zabiltze kaleetatik, / uri barru ta kanpotik. AB AmaE 372. Txarra da, irakurlea, anai-errien arteko aserrea [...]; baña askozaz txarragoa da uri barruan bertan [...] erkideak eurak sortu daroena. Ag Kr 172. Bilboko uri barruan [...] kristalak zatitu ta kezulo edo tximiniren batzuk kalera jaurti ebazan ekatxak. Ib. 196. Aberastuak egonarren, nekazariak dira [...]. Ezin ditezke uri barruan ondo bizi. Ag G 373.
v. tbn. Otx 129.
Eun-atetako uri-barruan sartu zanean. Berron Kijote 170.
HIRI-BASO. "Uri-baso (Vc), monte común. Andra Maria irailgoz eguerdiko amabietan uri-basoetara ira ebatera joateko eskubidea euki eroen gure asabak (V-m)" A. v. HERRI-BASO.
Don Pero Ochoa de Irivasso. (1284, GLarr SJ 516). Arzam 286.
HIRI-BATZAR.
a) Cortes, parlamento.
Nork egiñ du [Konstituzioa]? Gorteak edo Uri-batzarreak. EConst 10. Zer da Uribatzarrea? Dierria diruditen guzien berpatzea Iritarrak librekiro lege ezarzeko izentatu dituztenak. Ib. 40.
b) (BeraLzM). Ayuntamiento. v. HERRI-BATZAR.
Erri onetatik bateko Uri-batzarrari (aditu daien: Ayuntamientoari). A ( in Azc PB 16 ). Probintziko Uri-batzarrai idazki orokar baten bitartez adieraztea. ForuAG 337. Donostiko Uri-batzarraren buru (edo alkate) jaunari. Garit Usand 43.
c) Comité local.
Erri bakoitzean bildu zaitezte [...] ta irasi zazute Euskaltzaleak-en uri-batzarra. Ldi IL 152.
HIRI-BAZTER. Arrabal; afuera(s).
Uri-bazterreko etxe batera joanda, saski batean leiotik lurrera gauez jatsi zuten. Lard 495. Iri bazterreko ostatu batean. Izeta DirG 70. Iri bazterrean bi gizon izkutuan eta noizean bein kirikeka bide aldera. Ib. 19. Hunek iduri baitzuen gaztelu zahar bat, hiri bazterrean. Ardoy SFran 86s.
HIRI-BEHERE (BN ap. A; Dv). "Basse-ville ou partie inférieure d'une ville" Dv.
Hiri behererat zirenean. Lg I 265.
HIRI BILDU. Núcleo de población. v. herribildu.
Hanbat hiri bildü nola bazterretakoak. Bp I 22. Uri bildu baten asiera. Etxeg RIEV 1908, 111. Vichy bezalako hiri bildu baten egiteko. JE Berr 75. (En DFrec hay 4 ejs. de hiribildu.)
HIRI-BILGURA. "Concejo, iribilgura, uribilgura" Lar.
HIRI-BILGURAKO. "Concejil, concejal, iribilgurakoa" Lar.
HIRI-BURU. v. hiriburu.
HIRI BURUZAGI. Capital. v. hiriburu.
Iruñea, eskualdunen hiri buruzagia. ES 113 (v. tbn. 118). Samariako hiria, gerorat Israelgo erresumako hiri buruzagia izan zena. Lg I 347. Filistindarrek eraman zuten arka Azot zaritzon bere hiri buruzagitarik baterat. Ib. 257. Antiokekoa, erran nahi da, Siriako hiri buruzagikoa zela. Lg II 89s.
HIRI-ELIZA. Parroquia.
Uri-Eleiz nagusietako Arkibideak. "Registros Parroquiales" . EAEg 25-10-1936, 132.
HIRI-ETXE.
a) (Bera; uri-etxe BeraLzM). Ayuntamiento, casa consistorial. v. HERRI-ETXE, HIRIKO ETXE.
Bildurik berriro Uri etxeko salan. (1879). JFlor . Bilboko uri-etxe edo udaletxean onako gauzarik eskatutea, alper alperrik astia galdutea izango litzake. A Ezale 1897, 161a.
b) Casa de ciudad, vivienda urbana.
Eztuzue irakurtu sar-jalgi handiko hiri-etxe zenbeiten aitzinean emana frantsesez: Entrée libre [...]? HU Aurp 209. Gaurkoan indar duten uri-etxeei buruzko errenta itunbenak. " Fincas urbanas" . EAEg 1-11-1936, 186. Eurak [erleak] soilik bizi dira uri-etxe bakarrean. " Consortia tecta urbis" . Ibiñ Virgil 110.
HIRI-GIZON. Hombre de ciudad.
Uri gizon igar bat. Ag G 211.
HIRI-GOIEN. "Urigoien (V-och), barrio alto de una población" A.
HIRI-INGURU. "Banlieue, hiri-inguruak" T-L.
HIRI-KANTU (En casos locales de declinación). Cercanías de la población.
Haren Nazaretheko sor etxia ekharririk izan zela haren hiri khantiala. Ip Hil 137. Khiristi zonbaitek ikhusi zien airian, eraisten eta phausatzen Tersatzeko hiri khantian. Ib. 137. Bieneko hiri khantin. Balad 115.
HIRI KAPITAL. Capital. v. hiriburu.
Biktoria handi bat irabazi zian Athenasako hiriaren kontre, zoin baitzen Greziako erresumaren hiri kapitala. Tt Onsa 15. Hiri kapitalean dagon Franziako ministroari. Prop 1876-1877, 132. Vienna, Autrixako hiri kapitala. Ip Hil 30s. Lau urthetarik baizik ez naiz joan hiri kapitalera. Barb Sup 18. Han bizi dira, Beirouth-en, Liban-eko hiri kapitalean. Etchebarne 115.
HIRIKO.
a) "(La gente del) pueblo, urikoak" Añ. v. hiritar.
Hirikoak hill tzatzue / baita ingurukoak. EZ Noel 74. Eskerrak emon eutseezan Kamilori, alan armadun gizonak, zelan urikuak. Mg PAb 218 (v. tbn. 215). Jerikoko Errege eta urikoakin egiña, aiekin ere egin zezan. Lard 113.
v. tbn. Zait Sof 107.
b) "Civil, que toca a la ciudad, irikoa, urikoa" Lar.
c) Municipal.
Uriko zuzelekuan. Zab Gabon 89. Ez dute ere bertze deus egitekorik [hango auzapezek], hiriko erregistroen zaintzea baizik. HU Zez 89. Hiriko kontselutik kendurik. HU Aurp 145.
d) "Uriko (V), niño natural, hijo ilegítimo" A. "Uriko, hospiciano" (V-ger) Ort Voc.
HIRIKO ETXE.
a) (SP, Urt Gram 32, Dv, H). "Hôtel de ville, casa de ayuntamiento" SP. v. HERRIKO ETXE, HIRI-ETXE.
Bere [erromarren] hiriko-etxean (zeina deitzen baitzuten Senatus). ES 401. Bildurik Uriko etxean. (1880). JFlor . Uriko-etxe aurreko plaza nagusian. Erkiag Arran 40.
b) Casa de ciudad.
Gure saindua hiriko etxe batetarat deitzen dute. Laph 242. Uriko etxeen egille beiñenetakoa. Or Aitork 141. Uriko etxe mordoskak. Erkiag Arra 185.
HIRI-KOTIZA. "Villazgo, tributo" Lar.
HIRI-MUTIL. Alguacil.
Ni banintz hiri-mutila, / hauts nezoke [xakurrari] mustipila! (1907). DRA .
HIRI NAGUSI.
a) (h. nausi L-ain ap. A; Urt Gram 31, Dv, H (s.v. nagusia); uri nagusi BeraLzM). Capital; metrópoli. (En textos septentrionales es estrictamente 'capital (de un país, departamento, etc.)'; en los meridionales, en cambio, suele tener un significado más próximo a '(cualquier) ciudad grande o principal'). "Hiri-nausi, capitale d'un pays" Dv. v. hiriburu.
Ratapolis deithatzen den gure hiri nausia. Gy 25. Probinzija guztijari eta batez bere bere uri nagusijari. (1860). BBatzarN 191. Roncesvalles aldetik erasorik Uri-nagusiyan sartu zan. ' En la capital' . Aran SIgn 8. Departamendu guzietako hiri-nausietan. HU Zez 89s. Euskalerria utzi ta beingoan uri nagusi apañak ikusiarren, etzan batere arritu. Ag G 253. Lisboa, Portugaleko uri nagusian jaioa. Belaus Andoni 3. Euzkotar Udal-ordezkarijak / Bizkai-uri nagusira / [...] batuko dira. Enb 92. Azken behako bat igortzen diot Gipuzkoako hiri-nausi izanari. JE Ber 48. Iri nagusi, giza-erlauntza. Ldi BB 140. Iri nagusi galgarrietan. Or Eus 408. Hiri hura hautaturik erresuma guziko hirinausitzat. Zerb IxtS 54s. Londres, Paris eta beste uri nagusiak. Munita 140. Berlin hiri-nausia ere han nunbait dago erdi bat komunixten uztarripean. Herr 20-11-1958, 1. Hauen [zertifikatuen] kopiak Hiri Nagusian daduzkate. Arti Tobera 280. Hiri ikusgarria zinez, hiri nausiaren ondotik haundiena orduan. Ardoy SFran 227. Erregeren uri nagusira iritxi dira. NEtx LBB 166. Arrebia Burgosko uri nagusian, euren etxian, geratu za. Gerrika 242.
v. tbn. Hiri nausi: Laph 200. LuzKant 132. StPierre 25. Ox 195. Zub 89. Uri nagusi: Zink Crit 61. Akes Ipiñ 4 (u. nausi). Uri nagosi: Otx 45. Erkiag BatB 117. En DFrec hay 2 ejs. de irinausi.
b) HIRI-NAGUSI.
Autoridad(es) local(es).
Rabbitonwn-go uri-nagusijai zer jazoten zan esanda. Kk Ab II 30.
HIRI-NEURTARTE. "Derecho civil, Urineurtartea" Lar.
HIRI-ONDASUN. "Bienes concejiles, iri-ondasunak" Lar.
HIRI SANTU (La) Ciudad Santa (ref. a Jerusalén, tanto la terrenal como la celestial).
Orduan [Munduaren fiñean Iuduak] billduren dire hiri Saindura. EZ Man I 68. Jerusalen aldeko Jafa deritzan Siriako kai ondo aitatura allegatuta, lau egunera Uri Santuba begitandu zuten. Aran SIgn 39. Zurekin beti irauten dun uri sainduko iaurrerira artean. Or Aitork 305.
HIRI-SARTZE. Entrada de la ciudad.
Hiri sartzean, lehen jinari galdatzen du limosna. Laph 78. Ezartzen ahal dute gertakari horren orroitzapentzat afixa bat hiri-sartze guzietan. HU Zez 89.
HIRI-TALDE. "Suburbio, uritaldea" Lar. "Suburbano, uritaldekoa" Ib.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper