1.
(
gral.; Lcc, Mic 9r, SP, Urt I 172, Ht VocGr, Lar, VP 32r, Añ, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB
),
katz (
AN-gip)
Ref.:
A; Bon-Ond 138; VocPir 140; Lrq; ContR 518; Iz ArOñ, R 298; Holmer ApuntV; EAEL 112; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret.
Sal. "Gatza, saltz" (vocabulario de Arnold von Harff, finales del s. XV). TAV 2.2.18. Cf. en toponimia, p.ej., ya desde 1025, Gazaheta (TAV 2.1.5, 26).
Tr. De uso general, se documenta desde Leiçarraga.
Zuek zarete lurreko gatza: eta baldin gatza gezat badadi, zerzaz gazituren da?
Lç Mt 5, 13 (tbn. gatz en todas las demás versiones).
Gatzean, gatzean, ta ez Ibarguengorean.
"De la sal"
.
RS
273.
Orain ura nahasten da gatzarekin batean.
EZ Man II 59.
Hargatik [Loten emaztea] gatz bihurtu zen.
Ax 466 (V 302).
Eztoela latsara, gatzez duena oin-zolara.
O Pr 166.
Emak sorhaioari phorru, eska dakidik gatz.
Saug 79.
Azukrea ekzelentago da gatza baino, bainan gatza maizago eta gauza geiagotara hartzen da.
SP Phil 174.
Frota diozozue adarra minagrez gatz eta olio guti batekin.
Mong 592.
Deus ere esta gozo eta gustos zure graziak eta zure zuhurziaren gatzak ezpadio gustu ona ematen.
Ch III 34, 1.
Lothen emastea gatzezko figura batetara bihurtua izan zen.
CatLav 168 (V 85).
Zure zühürtziaren gatzaz gazitü.
Mst III 34, 1.
Zergatik ezartzen da gatza batheatzera duatzenen ahuan?
CatLan 126.
Paseoa, jokoa, dibersiñoa, &c. eztodaz artuko ezpada onak dirianean, ta bere neurrian, gatza legez.
Añ
LoraS
153.
Ardiak era berean joaten dira gatzagana.
AA III 439.
Gatza maijan jausten bada.
Astar II 41.
Baldin gatzak galdua badu bere indarra.
Jaur 395.
Artuan jaten dian gatza harek eztü merexitzen.
Etch 304.
Biztanle guziak il, erria erre eta gatza erein zuen.
Lard 133.
Zeren gatzarekilako yana hainitz hobekiago ehaiten baita.
Dv Dial 57.
Lürpian igaraiten bada hura gatz den lekhütik.
Ip Dial 121.
Gatz urthu harren erredura samina.
Jnn SBi 151.
Anglesek gatzaren orde bethi sukria die.
JE Bur 115.
Gatza eta arroltzea bezala josiak.
Barb Sup 100.
Uretan gatza bezala geienak urtu ziran.
Or Poem 551.
Itxas-gatzetan garraztutako eztarri bortitzak.
Lek SClar 104.
Alako gatz-sapore izkutu bat gordetzen dute esnean.
Ibiñ
Virgil
102.
Gatza suen bezala, irakiten yarri da.
(B).
Inza NaEsZarr 2032.
Alea txetu ongi, uretan egosi, gatza bota.
Ostolaiz 161.
(Ref. a otras sales minerales).
"Nitre, sel de nitre"
H.
"El nitrato (abono)"
Iz
ArOñ
.
Sel harmonia duzu gatz bat drogistek salzen dutena.
Mong 594.
Gatz amoniakoren espiritua.
It Dial 56 (tbn. Ur, Dv e Ip).
Gatzua deritzan gatza.
Ib. 58.
Hoztü denian baratzen da zolan nitre-gatza.
Ip Dial 116.
Airean kausitzen da gatzua edo nitre-gatza.
Dv Lab 74.
Beste ongarriak ere badira onak: auts zuria (superfosfato), potasa (cainita), nitrato-gatza.
Munita 149.
Gatz edo salitreak ertzak oso janda zegoan.
Insausti 64.
2.
(
V-gip, G; H)
Ref.:
A; Elexp Berg; Gte Erd 2.
Gracia, humor; agudeza, ingenio, inteligencia; malicia.
"Le piquant, le vif d'un discours. Emozu horri gatza .. Gatzik gabeko elheak [....]"
H.
"
Gatzbarik [= 'sin malicia'] esan dau (V-arr)"
Gte Erd 217.
Tr. Usado por autores meridionales desde Lazarraga (en un ej. de sdo. dudoso); al Norte, fuera de la expr.
gatz eta piper, se documenta en Hiribarren y Xalbador.
Monjea kausa dala, kokotean / enamoraduak ze begi atzik, / zerren monjeaenak eztau gatzik.
Lazarraga B15, 1180v (Interpr? cf. tal vez ez gatz ez berakatz
).
Lo daude erne bear duten guziak, sorrak eta gorrak, otzak eta motzak, motelak eta gatzik bageak dirade.
Lar Carta a Gandara 161.
Gatz oraindikan obea idukiko zutela beren ipui-bersodunak.
VMg 89.
Ez da gatz gutxiagoko ipuia.
AA II 227.
Zer edo zer gatz pixkaren batekin esatea.
AA I 576.
Dantzetan ez dan olgetiak ez dauka gatzik, ez dauka gustorik.
fB Olg 9.
Beti da izkune okerra txatean pitean gatz bagarik birau urtika ibiltekoa.
Añ
EL2
137.
Aiphatua izan da kantaz Bordaxuri, / Bazakien ematen gatza pikoeri.
Hb Esk 110.
Galdetu zioten ea zillegi edo ondo zan jai-egunean sendatzea. Galdera au bere gatzarekin zan.
Lard 403.
Orea egiten eztakizute. Bai gatz gutxiko emakumeak!
Ag G 366.
Ez nuben uste zure buruban orrenbeste gatz egongo zanik.
Alz Txib 97.
Oraingo neskak dauken gatza!
Erkiag Arran 110.
Nik neuk ez daukot gatzik kontetako.
Bilbao IpuiB 106.
Zirikadetarako etorkizuna, giroa ta gatza.
SM Zirik 6.
Euskeran aurka dabillen batek / ez dauko zentzun ez gatzik.
BEnb NereA 193.
Gaztetan ezkontza-bidea artzeko gatzik izan ezpazenduan.
NEtx LBB 88.
Garbitzen dizkit hoien herrizale gatzak / etxetikan hain ilun dakuskitan gauzak.
Xa Odol 318.
Noiznai
ta nainundik erion maiña ta gatzaren ederrez.
Onaind STeresa 13.
Horrelako ateraldiek badute inoiz gatz eta indar, sortu diren hizkuntzan.
MEIG VI 172.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 91. EusJok II 145. AB AmaE 405. A BeinB 46. KK Ab II 144. EArzdi in Kk Ab II 5. Eguzk LEItz 14. TAg Uzt 214. Zait Plat 89. Vill ib. 6. Etxba Ibilt 486. Berron Kijote 87.
Energía, brío.
"
Gatzarekin mintzatu behar zaio norapait higi dedin
"
H.
"Bizitasuna; bizitasuna ematen duen gauza. Mutil hau ona bada, baña gatz pixkat falta zaio
"
ZestErret.
Aizkolariyak ziran obenak / Arrozpide ta Erentza [...] / eta Keixeta Urrustilgua, / izandu zuana gatza.
MendaroTx 326.
Onein gatz-urritasun ta ganorabakotasunari jaramon egiteke.
Erkiag Arran 44.
Badaukazu gatza, / baserritar latza, / langille garratza.
Auspoa 39, 70.
Erdi elbarria, ezertarako gatzik ez.
BBarand 173.
Donostiarrak, non dugu gatza?
"
Bravura"
.
Or Eus 398.
(Junto con piper u ozpin, en aposición o coordinación).
Cf. EZ GATZ EZ PIPER.
Kontatzen ditue ipui itsusiak, alako gatz eta piperrarekin non gazteak egon oi diran aua zabaldurik.
AA II 144.
Ainbat gatz eta ozpiñagaz kontetan ebazan itsuak nire egiteak.
"Gracia y donaire"
.
Or Tormes 29s.
Ele berotugaitzari gatz eta piper erantxiz.
Etxde JJ 87.
Aspaldikoak dire pertsu hauk [...] bainan zer gatz-biperrak dituzten oraino...
Zerb Azk 105.
Zer pilotaria eta zer plaza-gizona, bere gatz-bipherrekin.
Egunaria 26-4-1956 (ap. DRA
).
Herria aste guziez bere jaki eta gatz-bipherrez hain ederki bethetzen duen eskualzale parerik gabea.
Zerb Herr
21-8-1959 (ap. DRA
).
Bertsoak berak ere gatz eta piper gabeak lirake ortara jokatuta.
Basarri XIX.
Zorigaitzez Donibane-Garazirakoan min hartu du (Van Looy lasterkariak) eta, itzuliak galdu du gatz eta bipher.
Herr 19-7-1963 (ap. DRA
; la ref. es incorrecta).
Hemen ere badario Chaplini, noizbehinka badere, betiko gatza eta ozpina.
MEIG I 185.
v. tbn. BEnb NereA 154. Zendoia 237.
Berbala egiten dautzut, prozedura bat gatz eta bipherrarekilakoa!
Barb Sup 48.
EZ GATZ EZ BERAKATZ.
"
Ez gatz ez berakatz, ni fu ni fa [...] (V-ger-arr-m)"
A EY III 197.
Tentela baxen ergela dozu au, ez gatz ez berakatz.
Otx 130.
"
Orrek eztauko ez gatzik ez berakatzik, eso no tiene substancia, no sabe a nada (V-ger-arr-m)"
A EY III 197.
"
Horrek eztauka ez gatz ez berakatz
"
Elexp Berg.
Baña barriketaldi onek ez gatzik ez berakatzik ez dau euki-ta, azkenerako zerbait baño geiago gogaitu be egin gara.
Eguzk LEItz
14.
EZ GATZ EZ PIPER.
"
Ez gatz ta ez piper, grazirik ez, ganorarik ez. Neska horrek eztaka ez gatz ta ez piper
"
ZestErret.
GATX-GATX
(A; katx-katx Sal ap. A). "Llamamiento a vacas y ovejas ofreciéndoles sal" A.
GATZA EGIN.
Salar, echar sal. "Gatza inda dago (V-arr)" Gte Erd 67.
GATZA EMAN (V-arr, G-azp-nav, AN-5vill, BN-arb; VP 32v; katza eman AN-gip),
GATZ EMAN.
a)
Ref.: Iz Als; Gte Erd 67. Salar. "Gatza emanda dago" Gte Erd 67.
Eltzeari gatza ematen, arto ta ogi ona egiten ikasi baño len.
AA I 578.
Itxi legijez kanpuak soilduta, guztiz galduta, gatza emonda.
fB Ic III 293.
Sagua, aurretiaz il eta narru gorrian gatz emonda jarria.
Erkiag BatB 25.
Antxobeari gatza emoteko izaten diran tiñak.
Etxabu Kontu 168.
(Con dets.).
Esnea [...] gatz poxi bat emanda negurako gordetzen da.
Ibiñ
Virgil
102.
(Fig.).
Añadir picante, conferir gracia.
Aristofanek ere bazekien bai bere eltzeari gatz ematen!
Zait Plat 103.
b)
"
Gatza emon, mandar a paseo"
(V-m, comunicación personal)
GATZA EZARRI.
Salar.
Zaindu biar dabelako lapikua, ta oni gatza ezarri edo emon.
Mg PAb 126.
GATZ-ALE
(V-gip ap. Etxba Eib; H). Grano de sal.
Gatz ale batzuek edo zaia su ortara bota bear dira.
JMB ELG 86.
(Fig.).
Humor.
Itxas ertzetako azkartasuna, oiua, zarraparradea ta gatz ale lodia kale guztietan zabalduaz.
Ag Kr 70.
Maiz ixurtzen zion izketariari gatz-alea ta gazimiña.
TAg Uzt 88.
GATZAREN ARDURA HARTU.
"Gatzaren ardurea artu, contraer matrimonio [...] (V-ger-ple, G-azp)" A EY III 259.
GATZAREN DINA EGIN.
"Hacer lo suficiente para mantenerse (AN)" A EY III 311.
GATZAREN DINO EZ IRABAZI.
"Gatzarendiño eztu irabazten, no gana tanto como para sal (AN-larr)" A EY III 340.
GATZARENIK EZ EGIN.
Ser vago, no dar ni golpe. "Gatza(re)nik ez du egin (G-azp)" Gte Erd 13.
GATZARENTZAKORIK EZ EGIN
(G-azp ap. Gte Erd 13). No dar ni golpe.
GATZARENTZAT ADINA EZ EGIN.
No dar ni golpe. "Gatzarentzat aña ez duzue egiten (G-azp)" Gte Erd 13.
GATZ-HARRI.
a)
(c. sg. A; H). Sal gema.
Lurraren gañean arkitzen danari deritza gatz arria.
It Dial 112 (tbn. Ur, Dv e Ip).
Bai omen da Ech-Chott izenadun erri bat moallak gatz-arriekin egiñak eta gatz-arri puska aundietan zuloak eginda bizitzak dauzkatenak.
Anab Aprika 35.
[Lot-en emaztea] jarri zan Sodomari begira eta geratu zan gatzarri biurtua eta hilla.
AA
CCerac
210.
Loten emaztea, gatz-arri biurtua.
Itz Azald 165.
b)
(V-m-gip, BN-baig). Ref.: A; Iz ArOñ. "Piedra blanca que se encuentra en la vena de piedra caliza" A. "Silicato de cal" Garate Cont RIEV 1935, 350. "Piedra blanca cristalizada que se halla en la caliza" Iz ArOñ.
Gatzarri gogor eta gardenak tregu-arrietan ikusten dira.
Arzdi LEItz
86.
c)
"(R), piedra blanquecina y áspera con que se frota la lengua del ganado para curársela" A.
d)
"(G), saladero, depósito de salmuera" A.
e)
"Salegar, sitio donde se da sal a los ganados" A.
GATZ BERRI.
"Nitrato" BeraLzM.
GATZ-BIHI (H).
Grano de sal.
Eta benedikatzera gatz bihia ertxatzen.
EZ Man II 58.
Emozue bere yatekotan zenbait gatz bihi.
Mong 589.
v. tbn. Jnn SBi 122.
GATZETARA.
A por sal.
Gatzetara joaten giñan [Kadizera] Joxantonion ontzian.
Ag Kr 81.
GATZ FIN (Ga-zp).
"Ale txikiko gatza"
ZestErret
.
v. GATZ XEHE.
GATZ-GABE,
GATZ-GABEKO.
v. gatzgabe, gatzgabeko.
GATZ-GARAU.
Grano de sal.
Ta agintsariak / urtu zirean ai! berez / uretan gatz-garaua lez.
Azc PB 162.
(Fig.).
Euren alkarren arteko jarduna be guztiz da egiazkoa, gatzgarau andiak kenduko deutsadaz baña.
Ag Kr 10.
GATZ-KOSKOR
(gazkoskor G ap. A), -KOZKOR. Bloque de sal.
Beiak ain miazka-atsegin izan oi duen gatz-koskorra aska-baztarrean jartzea.
TAg Uzt 24.
Mendietan gatz-kozkorra izaki.
Anab Aprika 35.
GATZ-KUTXA
(gazkutxa G ap. A). Depósito de sal.
GATZ-LAPATX.
Eguzkiak dizdizatzen ditun gatz-lapatxetan barna.
'Croûte de sel'
.
Or Mi 120.
GATZ LARRI
(V-gip, G-azp; Lar, H; gatza larri AN-gip). Ref.: BU Arano; Etxba Eib; ZestErret. Sal gruesa.
Untza bat gatz larri.
Mong 588.
Eta horien ezpainetarik darion hizketaren gatza, Bizkaiko hizkerak berezko duen gatz larri xamar hori da.
MIH 168.
GATZ-LEKU.
"Salines" T-L.
GATZ-MOKIL
(gazmokil V-ger-oroz ap. A). Bloque de sal.
GATZ-MOKOR
(gazmokhor Dv A). Bloque de sal.
GATZ-HOBI (H).
Mina de sal.
(H).
Nitral, salitrera.
GATZ-OLA.
Salina.
Emeko gazgiñok gatz-olaurrian daukeen zelaiyan.
Akordagoitia EEs
1919, 19.
GATZ-OLIOTAN.
(Puesto, etc.) en aceite y sal.
Arnasak ba zuan, dudarik gabe, gatz-oliotan zaartutako jakiaren usaia.
"Olía a ensalada fiambre y trasnochada"
.
Berron Kijote 179.
GATZ-PIKOR.
Grano de sal.
Gaiztoa adiskidetzeko gatz bikor batzuek bota oi dira gora.
JMB ELG 85.
GATZ-PUTZU.
Yacimiento de sal, salina natural.
Oasis-a illun ageri zan, baño gatz-putzua, basoa baño aundiagoa, zuri-zuri ikusten zan eguzkitan.
Anab Aprika 101 (v. tbn. 34).
GATZ-SALTEGI.
"Boutique, débit de sel" H.
GATZ-SALTZAILE (H).
Vendedor de sal.
GATZ XEHE
(H; gatz xe G-azp; gatz zei V-gip; gatz txe Lar; gatza txe AN-gip). Ref.: BU Arano; Etxba Eib; ZestErret. Sal fina. "Sal menuda, refinada o de mesa. Gatz-zeia ipiñizu maixan" Etxba Eib.
"
Gatz zeia, acento especial (V-arr) (?)"
A Apend.
GATZ-ZALE.
Aficionado a la sal.
Ganadua guztiz gatz zalia da.
Ur Dial 57 (Ip gatzkhoi).
GATZ-ZARPA
(H; gatzarpa H, Foix ap. Lh). "Pochette dans laquelle un berger tienne le sel qu'il donne aux moutons" H. v. galtzarpa.
Arzaiñ gisan bestiturik, / gatzarpa eta makhila harturik.
Arch Fab 123.
GATZ-ZULO.
Yacimiento de sal.
Lur ori erregadiyetan dabe gatz-zuloetatik datorren ur gaziyagaz.
Akordagoitia EEs
1919, 20.
Moab, Sodoma lez izango da / eta Amondarrak, Gomorra lez: / asuntza, gatz-zulo, / eremu soil betiko.
Ker Soph 2, 9 (Dv gatz-munthoin, Ol, BiblE gatzaga
).