Tr. Los autores septentrionales se sirven gralmte. de deiadar (escrito deih- en los autores antiguos; comienza a verse sin h en Goyhetche y predomina así entre los autores modernos), forma que se encuentra tbn. en algún autor meridional del s. XX. Hay deihadar con -r simple en MarIl y leyhadder en una versión de Bardos del versículo de Mt 2, 18 recogida en Vin RLPhC 1878, 205. Los autores guipuzcoanos emplean, casi sin excepción, deadar (hay diadar en Beovide y E. Arrese, dear en Inzagaray (in Onaind MEOE 781) y alguna vez en Etxaide e Insausti, deagar en J.C. Echevarria); se documenta tbn. en Lazarraga, y al Norte en Eguiateguy (además de dehadar que aparece a veces en Etcheberri de Ziburu). Tbn. en textos vizcaínos es deadar / diadar la variante más empleada, pero muchos autores vacilan entre dos o más formas. Así, hay deadar en Iturzaeta (Azald 63), D. Agirre, Echeita (Jos 255), Eguzkitza, Bilbao, Alzola, Kerexeta y Onaindia; diadar en Urquizu, los autores de la llamada Escuela de Marquina, Uriarte y Otxolua; didar en G. Manterola, Altuna, Gandiaga y Etxaburu; gedar en CatLlo, E.M. Azcue y algún texto de Ezale de Azkue; deadar y dedar en Añibarro y Zavala; diar (Ab II 166) y didar (Ab II 97) en Kirikiño; didar (BBa 34) y gedar (Ib. 22) en Lauaxeta; dedar y didar en Enbeita; deadar , didar (49) y dedar (64) en B. Enbeita; deadar, dedar y dear en Arrese Beitia; deiadar, deadar, diadar y didar en Erkiaga. En DFrec hay 12 ejs. de deadar, 16 de deiadar, uno de diadar y 3 de didar, todos ellos meridionales.
etimologikoa
Etim. De dei-adar, litm. 'cuerno de llamada'.
sense-1
1.
(L-ain, BN, S; SP(+ <dey->), ArchVocGr, vEys, H(L), VocB; deih-Urt I 80, VocBN, HeHVoc, vEys, Dv, H);
deadar (V, G, AN; Lcc, HtVocGr 327 (dehadaraLecl), Lar, MgNom(G), Añ, vEys, VocCB, Dv(G), H(G));
dedar (Añ, Dv(G));
deedar (V);
gedar (V-ple-oroz-arr-ger; VocCB);
dear;
diadar (VP 18v, MgNom(V), vEys, A);
didar (V);
deagar (Dv);
diagar (V-gip);
diar (V-gip, G-azp);
deidar;
leihaderRef.:
A(dei-adar, deadar, deedar, gedar, didar);
EI 106;
Lrq(déiadar);
EtxbaEib(diagarra, diarra);
HolmerASJU 1969, 184;
ElexpBerg(diar);
ZestErret(diar). Grito; clamor; llamada, llamamiento."Alarme par cry"SP.
"Aclamación","exclamación","vocería, deadarrak"Lar.
"Alarido","clamor","grito"Lar,
Añ.
"Grita, gritería"Añ.
"Oihu handiz, adarrez deitzea, heiagora"HeHVoc.
"Tocsin"ArchVocGr,
VocBN.
"Clameur, vocifération, cri au secours. [...]"Dv.
"1. tocsin, cloche d'alarme. Deihadarra iotzen dute [...]. 2. clameur, cri d'alarme. Deihadarrez zeudezen guztiak betan [...]. 3. cri de détresse, d'angoisse"H.
"Diarra izan da ataiko atian, zein ete da ordu onetan?"EtxbaEib.
"Polizian kontrako diarrak entzun zien manifestaziñuan"ElexpBerg.
"Diar bat in, hots egin, deitu, baina ez telefonoz, bizkaieraz gertatzen den bezala, ahoz baizik, oihu bat eginaz. Diar bat iyon umiai etxea etortzeko"ZestErret.
Tr. De empleo general, si bien es mucho más corriente al Sur que al Norte y no se documenta en la tradición suletina (salvo Eguiateguy).
Benzu munduak ene deadarra!Lazarraga (B), 1185vb.
Hanturen du, bada, suge didurien adarra, / zeñen adituren baitu munduak deihadarra. EZMan I 81.
Ene deihadarra zureganaiño bethor. Harb 338.
Halatan beraz arrozoin lukete gure gaztek laster egiteko ene deihadar huntara. ES 175.
Eta aditu diat aurthiki duten deihadarra. UrtEx 3, 7.
Kantetan dodala [...] neure biotzeko diadarragaz. Urqz 29.
Adia dolorezko deadar triste batzuek aditzen ditut. CbEg II 105.
Gorra dago; diadar andi baga eztaanzu ezer. MgPAb 72.
Zure konzienziaren deadar latzak. AA III 597.
Onexek bai obeto onduko dituzala zure diadar eta berba astunak baño. Astar II 104.
Etzen marraskarik eta deihadarik [sic] baizen aditzen. MarIl 89s.
Eldu dira zuen eskarijen diadarrak Marijaren belarrijetara. UrMarIl 21.
Deadar biziagoakin esaten zuten: gurutziltzatu bedi. Lard 454.
Zerurainoko deihadarrekin miserikordia eskatzen. DvLEd 263.
Haren solas bakhotxa argi bat zen, lausengu bat, amodioaren deihadarra. HbEgia 53.
Aditurik deihadar batzuek urrunean, gelditu eta itzuli ninduan. ElzbPAd 45.
Ango txalo jotzia, ango Biba Anton! deadarra. UrruzUrz 50.
Aren deadar eta ojuetara etxekoak [...] kofesorearen billa dijoaz. ArrMay 42.
Iruren eztarrietatikan atera zan pozezko deadar bat. Apaol 111.
Zeru goi gozoetatik erten zuan deadar bat. AgSerm 195 (ib. 77 diadar).
( s. XX)Orduan guzien eju eta deadarrak bete zituzten bat batetan zeru-lurrak. Goñi 113s.
Oro latz, oro ilhun, oro deihadar, oro kanit eta makil ukaldi, oro heriotze. JEBur 78.
Feri aundietako milla oju eta deadar nastu aiek. IllPill 5.
Legorretik bazan txalo ta / biba edo deadarrik. Arrantz 124.
Nere deadarra zugana igo bedi. ArgiDL 56.
Gogoratzen zaut hiltzean Rolan gaitzak igorri deidarra. Ox 29.
Aren arrantzak; aren alarauak; aren diadarrak. Otx 86.
Sardin-saltzaille deadar. LdiUO 36.
Badator illun-abarra. / Gero ezkillak Angelus-ekin / il gaisoen deadarra. OrEus 424.
Handik Euskal bihotzen deiadar <deai-> beroa, / handik soinu, irrintzin, su eta galerna. Iratz 135.
Bi ordu luze ibilli ziran oju ta deadar, lekaio ta zinka. EtxdeJJ 251.
Bat batean, isilik egoan ibar zulo artatik eiagora, oiu, didar batek igon eban, deiadar luze, luzeago, motel, zurrunbillozkoa. ErkiagArran 186.
Mendekantza eskatzen zuten deiadarrak entzun ziren jentearen artean. ArtiTobera 279.
Griña onen deadarra nolabait ixiltzearren. VillJaink 112.
Proserpinek amaren etengabeko deadarrari iaramonik egin ez. IbiñVirgil 70.
Gauberdialdera, erminta zarrean ilkantuek entzuten ziran, penitentziazko deadar larriak. AlzolaAtalak 42.
Bitartean apaiza bere deadar larrietan ari zan: --Dionixio! Dionixio! Lagun zaidazu!NEtxLBB 174.
Bainan zer da boza hau? Zer entzuten dut nik? / Deiadar bat bezala heldu urrundanik. XaOdol 283.
Ango tiroak eta diarrak. FEtxeb 27.
Ots aundia dagoan lekuan, alkarri adierazteko ere deadar aundia bear izaten da. Insausti 27.
Hutsik gabeko bertso doietan behin eta berriro itzuri zaion deihadar bihoztiak. MIH 264.
Trumoiaren deiadarra. MEIG VI 99.
v. tbn.
Deihadar: Ax 588 (V 378). Gç 122. Michel LPB 350. Laph 223. Deiadarr: Lh EEs 1915, 235. Deadar: Egiat 224. Mg CC 149. Añ EL1 24. Mg in Zav Fab RIEV 1909, 34. It Fab 117. AB AmaE 11. Jaukol Biozk 70. Zait Sof 136. JAIraz Bizia 127. Erkiag BatB 134. Osk Kurl 112. Gazt MusIx 99. MAtx Gazt 106. Olea 34. Onaind STeresa 92. AZink 80. Dehadar: EZ Eliç 299. Diadar: AB AmaE 22. Etxba Ibilt 489. Gerrika 93. Diar: SM Zirik 83. Didar: Laux AB 52. Gand Elorri 213. Etxabu Kontu 226. Gerrika 123. Gedar: Azc PB 239.
azpiadiera-1.1
(Ref. a gritos de animales). Asi ebezanean / erriko oilarrak / euren gedarrak. AzcPB 163.
sense-2
2.
(Lh). Cuerno, trompa sonora."Olifant"Lh(que lo da como L, BN, S, s.v. adar).
Zillarrezko deiadar edo turuta ori etzuten ikusi. OrSCruz 16.
Onek bada dei-adarra jo zuan, dei ortara biltzen bait dira aiek. "Tocó un cuerno".BerronKijote 45.
azpisarrera-1
AMA-DEIADAR. "Ama-diagarra, voz de auxilio. Ama-diagarrak ziran itxasuan aldetik"EtxbaEib.
azpisarrera-2
DEIADARRA ATERA. Clamar, gritar.
v. DEIADAR EGIN. Izan arren beste aldetik biargiña, ateraten dau amak diadarra, ta diño: au dabill osasuna galduten. JJMgBasEsc 11.
--Su-emailleak! Su-emailleak! --Ez deadarrik atera!LabSuEm 211.
Ez dau eztabaidarik izango, ezta deadarrik be atarako. KerMt 12, 19.
azpisarrera-3
DEIADARRA BOTA;
DEIADAR BAT BOTA. Clamar, gritar.
Eztarri guztiak oiu ta deadarrik garratzenak bota zituen. AgAL 26.
Deadar bat bota, Ameriketako indioek botaten dituztenak baño basatiagoa. OskKurl 55.
azpisarrera-4
DEIADAR EGIN (Urt I 80; deadar e.Lcc, Lar(+ deadarregin), Añ; dedar e.Añ, ADBols; diadar e.V-gip; VP 19r; diagar e.V-gip; diar e.V-gip; gedar e.V-ple; Mic)
Ref.:
EI 106;
IzArOñ(diadar e.);
EtxbaEib(diagar e.);
ElexpBerg(diar e.). Gritar, clamar, dar voces, llamar (gralmte. a gritos).
"Reñir, reprehender"Añ.
"Gedar ein (V-ple), hacer llamamiento"EI.
"Di/áar eiñ, llamar a grito"IzArOñ.
"Llamar a voces. Diagar eiñ detsu amak, ortik kendu zaittian"EtxbaEib.
"Diar eiñ detsut bazkaitarako, et[a] ez destazu entzun"Ib."Biar goizeko 7retan diar eidazu. Barzelonatik diar ein doste telefonotik"ElexpBerg.
Tr. Al Norte se documenta ya en Haramburu, Etcheberri de Ziburu y Urte, pero no volvemos a encontrarlo sino en Duvoisin y Xalbador. Al Sur se documenta por primera vez en un texto guipuzcoano de 1619 y es general desde la 2.a mitad del s. XVIII.
Othoi, deihadar egiten dugunean [...] hel zakizkigute. Harb 403.
Eta egin zutela deihadar, eta hekien deihadarra, gathibutasuna zela kausa, igan tzela Iainkoagana. UrtEx 2, 23.
Egin bear dezu deadar, lagunak bildu ditezen ta libra zaitzen. MgCC 111.
Dedar egiten dozue alakoak engañetan dabela Konfesorea. AñLoraS 33.
Zerura deadar egiten duen pekatuak. Gco II 7.
Tronpeta baten eran egizu deadar. AA II 3.
Diadar beije Predikadoriak ekandu zitalen kontra. Astar II 97.
Deadar egin zioten: Dabiden Semea, erruki gaitzazu. Lard 391.
Nere gaizki guzien ondarlezetik nere Jainkoari deihadar eginen diot: Oi Jauna, [...] entzun ezazu nere hela. DvLEd 51.
Kalterikan egiten baldin badiezute, deadar egingo dute ni gana. UrEx 22, 23.
Diadar egin sendo. Ur(inAfrika 75).
Aserre santu batekin deadar egin zuan. Donce 21.
--Martin!!! --deadar egin zuten denak batean. ZabGabon 50.
Mari Andres, Maari Andres, deiadar egin eutsen. ABeinB 76.
Ta egiaren alde deadar egingo dabenik eztago iñor?AgAL 129.
Presidentea iziturik geratzenda, deadar egitenduela. (AN-ulz, 1905). FLV 1988, 279.
--To, txuri, to; fiii, fiii...--deadar ta txistu egiten zion berriz ere Josek. AgG 155.
Amak jo zuan atea Kaxillen etxean deadar egiñaz: Kaxiiiiill...!UrruzZer 79.
Arraiñai deadar egiten deutsoe. BelausAndoni 15.
Gora euzkera! / didar egiten / alaitasunez. Enb 141.
--Urdanta! --Dear egin zun amorrazioz beterik. EtxdeJJ 126.
Fortunatori jarraitzeko deadar egiñaz, sastraka alderako bidea artu zuan. NEtxAntz 148.
"Oi, Theresa", deiadar egin zion nigarrez zoroturik, "ez ezan kezkarik ukan batere [...]!". MdeHaurB 94.
Zer egingo? Diadar?ErkiagBatB 45.
Zure anaiaren odolak deadar egiten daust lurretik. KerGen 4, 10.
Aurreko balkoltik, "Biba Don Domingo ta beroi be bai!" didar egin eban.EtxabuKontu 58.
Diadar egiten neban bere izenaz.Gerrika 55.
"Ori ez dek ezer" batek / egin zidan dear.Insausti 127.
v. tbn. Arti Tobera 279. Deadar egin: Ir YKBiz 84. Anab Usauri 83. MMant 109. Alkain 75. Didar e.: GMant Goi 112. FEtxeb 196. Diar e.: FEtxeb 39.
azpisarrerakoSense-4.1
Graznar. Anzarak bazeakik deadar egiten.
PasqTo
38.
azpisarrerakoSense-4.2
(Con modificadores)."(Dar una) voz, dedar bat egin"Añ.
Kristauek egiñen dute Zerura deihadarra. EZMan I 69.
Orduan egin izan zituen deihadar izigarriak, ziotsotelarik: Khen! Khen!HeGudu 136.
Ez dizut oraiñ deadar andirik egin nai gai onen gañean. AA III 503.
Abelen odolak bere anaije Kainen kontra egiten zituzan diadarrak. Astar II 217.
Onek egiten dio / ari deadarra, / ark berriz urrutitik / egiten du farra. ItFab 122.
Zaldun zorigaistoko onek egin eban diadar ikaragarri bat, zinuala: Ai nire errukarrija!UrMarIl 33.
Deadar añ izugarria egiñ zuen, nun [...] guziak igesari eman zitzaizkion. ArrMay 183s.
Jarri zituan eskuak tronpetan gisa, eta euu... u... u... egin zuan deadar luze bat. Apaol 64.
Deadar andiena egitebanak [...] irabazi oi eban auzia. AgKr 67.
Goiko zelaittik deadar andiak egieuskuzan. EchtaJos 61.
Didar ta beso-erabilte ta aiko-maiko andijak egiñik. KkAb I 94.
Markolbek garraxi ta diadarrik asko egin arren, arek tentel andijak iruntsi egin eban kandelea. Otx 166.
Gero ta deadar aundiagoak egiñez eskatzen zuten gurutzean yosi zezan. IrYKBiz 491.
Balendinek deadar zorrotza egin zion bere lagunari: --Ekin oraintxe, Joxe; gurea dek apustua-ta!TAgUzt 233.
Jeixten asterako deadar bat egiten zuan: "Ekarriko zaitut, bai, Andoni". JAIrazBizia 127.
Jainko-maitasun gozoz mozkor, deadar-oiu goria dagi. Onaind(inGaztMusIx 151).
Deadarka dator, guda-deadar errimea egiñez. KerIs 42, 13.
Ene denboran ez dut pasatu halako memento txarrik, / nolaz etzuen nehork hauteman nik han egin deiadarrik?XaOdol 328.
azpisarrerakoSense-4.3
(Sin verbo). Aiek deadar: / Errege Zesar, / ori gurutzetu zazu. Bast 32.
Erroman, ai! arri biziak / zerura oi dabe dedar. ABAmaE 152.
Gizonak deadar andreari: / --Jagi zaitez edo jagi adi. JanEd II 48.
Gizon bat Bretxan diadar bizi / sacamantecas! barbarasaña!EAOlBe 17.
azpisarrera-5
DEIADAR EMAN. Clamar, gritar.
v. DEIADAR EGIN. Jaungoikoaren errukimenduzko belarrietara biotz biotzeko erregu biziakin ots eta deadar eman zuben. AranSIgn 101.
azpisarrerakoSense-5.1
(Con modificadores). Eta Abel justu ta Josef santuarenak baño deadar andiago emango du. CbEg II 6.
Emon al banei mundu guztian enzun al litekean dedar andi bat!AñLoraS 14.
Jesu Kristoren odolak zure kontra emoten dituzan diadarrak. Astar II 237.
Deadar bildurgarriak ematen zituela infernutik, esanaz: [...]. ArrMay 88.
azpisarrera-6
DEIADAR ETA DEIADAR. Gritando continuamente.
Arratsalde guztia negarrez igaro oi neban, didar eta didar, itxasora joan bear nintzala-ta.EtxabuKontu 126.
azpisarrera-7
DEIADAR-HOTS. Voz, vocerío.
Zeruko deadar-ots batek artatik bildurtu ta lurrera egotzi ta ezarririk, atzeratu zuena. 'Una voz del cielo'.AranSIgn 100.
Ikaragarrizko deadar-otsa sortu zan. KerAct 23, 9.
azpisarrera-8
DEIADARRARI EMAN. Gritar.
Ama gaxoek zioten / eman dehadarrari / eta atzaparka athera / illeak buruari. EZNoel 76.
Beren modura aserratu ziran ta, ezin besterik egin ta deadarrari biak eman zioten; Bizkaitarrak deadar: kin, kin, kin; ta Gipuzkoarrak: gaz, gaz, gaz. CbEBO 31s.
Zer egin leike emakumeren batek, gauza deungarako indar egin gura deutsenian? Diadarrari emon. CrIc 78.
Ikusirik etzuela nai zuenik egin, deadarrari eman zion. Lard 52.
Moises eta Aaronen kontra deadarrari eman zitzaiozkan. Ib. 96.
azpisarrera-9
DEIADARREN. Clamando.
v. DEIADARREZ. Au da Zerura diadarren daguan pekatu eskerga bat. CrIc 68.
azpisarrera-10
DEIADARREZ (SP(<dey->), Urt I 80, A; deada-Lar, Añ, ArchUFH, A; deda-Añ). A gritos, a voces, clamando, llamando.
"À l'alarme"SP.
"(A) voces, a voz en grito"Lar,
Añ.
"Deihadarka, deiadarrez egotea, haritzea, être à pousser des cris perçants d'appel à l'aide"H.
v. deiadarka. Tr. Documentado en Lazarraga, en Axular y, a partir de mediados del s. XVIII, en textos de todos los dialectos literarios (excepto el suletino).
Etozela jente asko deadarrez. Lazarraga 1153v.
Gau-egunetan beti nago / etsekoakin deadarrez. Ib. 1190r.
Hasten dela oihuz, heiagoraz, deihadarrez eta atzapartaz, zeren bere senharrak [...] behar-ondoko bat eman dioen. Ax 517 (V 333).
Eztarasate surmurrez ta deadarrez Zeruko jakinbidea?LarCarta a Mb 278.
Zakizko Jainkoari deiadarrez hel dakizula. HePhil 494 (SP 488 oiuz).
Deadarrez adierazi. CbEg III 280.
Guziak abiatu ziren erraten oihuz eta deihadarrez: [...]. Lg II 271.
Atetan diadarrez / iru neskatilla, / jagi naitiala laster / jaunen izenian. DurPl 74.
Deadarrez Jesusen odola eskatzen. MgCC 254.
Ez bakarrik deiez gaude, baizik deadarrez. (Ad te clamamus). Gco I 469.
Eta asi zan Jordango inguru guzietan deadarrez, egiteko penitenzia. AA III 519s.
Ikaraturik, asi zan garraasi ta diadarrez. JJMgBasEsc 54.
Jaungoikuaren deija da. Bera jaotzu diadarrez: [...]. Astar II 227.
Deadarrez yustizia eske. AñEL2 161 (EL1 146 dedarrez).
Altxatu omen zan plazako jende guzia, deadarrez. IztD 169.
Bethi deihadarrez egonen da sugarretan dagola. Jaur 122.
Gaizoa eman zen nigarrez, / auhen eta deiadarrez. Gy 88.
Zure anaiaren odola lurretik deadarrez dagokit. Lard 6.
Gau eta egun deihadarrez dagozkion bere hautuei. HeHLc 18, 7.
Deihadarrez oihu egizue: Urrikalmendua Jauna. DvLEd 44.
Asi da deadarrez. Iparg 341.
Dearrez itandu. ABAmaE 306.
Hel! hel! hel! deiadarrez / Kattalin hasirik, / banoakote lotsaz / izan dadin hilik. ZbyRIEV 1909, 105.
Birietako indar guztiaz deiadarka edo gedarrez abia zan. AEzale 1897, 2a.
Etorren negar baten, ama, ama ta ama deadarrez. EchtaJos 16.
Iru edo lau bidar jaurtigi du aora zetorkion iraña deadarrez. AgG 352.
Umeak kalerik-kale ebilzan "deuna il da" dearrez. BelausAndoni 20.
Jende guzia asi zan deadarrez jetxi zedilla. A. Pagoaga Itzald II 144.
Ta asi da agirika ta didarrez guztiz asarre. KkAb I 12.
Nitzaz erruki! didarrez diño. GMantGoi 106.
Garraxijaren garraxiz eta diadarren diadarrez. Otx 24.
Sozialismoa zer dan eztakien asko be, ¡Viva Rusia! deadarrez ibilten dira. EguzkGizAuz 7.
Oro deihadarrez oihuka hasi ziren orduan Moisi: "Bekatu egin dugu, othoi salba gaitzatzu!". ZerbIxtS 41.
Nai ta naiezkoa eben, gaiñera, didarrez, oiuka jardun bearra. ErkiagArran 137.
Lotan zetzan irakaslea oiuz eta deadarrez iratzarten du. ZaitPlat 111.
Oso hasarratzen da; deiadarrez mintzatzen da. ArtiTobera 272 (acot. escén.).
Dan, din, dan, din, dan, durundi-otsak, / eleiz-kanpaiak deadarrez, / Aita Santua il dala eta / mundu guztia negarrez. BEnbNereA 156.
Zapatak apurtu ta diarrez / penaz ortozik nengoan. FEtxeb 34.
azpisarrera-11
DEIADARREZKO. "Qui est de cri. Deihadarrezko oihu bat aditu ginuen, nous entendîmes un cri au secours"Dv.